[Δημοσιεύθηκε
στην Εφημερίδα των Συντακτών, 29
Ιανουαρίου 2018]
Γιώργος
Ν. Οικονόμου
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
oikonomouyorgos.blogspot.com
ΟΙ ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ SERGE LATOUCHE
ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ
Για το βιβλίο του Serge Latouche
Κορνήλιος
Καστοριάδης. Ριζοσπαστική αυτονομία
Οι εκδόσεις των συναδέλφων, Αθήνα,
2014.
Στο βιβλιαράκι του αυτό ο Serge Latouche (Σερζ Λατούς) προσπαθεί, όπως δηλώνει και ο
τίτλος, να παρουσιάσει την «ριζοσπαστική αυτονομία» του Κορνήλιου Καστοριάδη.
Αυτό όμως που επιτυγχάνει είναι η διαστρέβλωση των απόψεών του, όπως θα φανεί
στη συνέχεια. Ένα πρώτο παράδειγμα μπορεί να δώσει μία γεύση για τις προβληματικές
απόψεις που διατυπώνει ο Latouche. Ενώ σωστά αναφέρει
πως ο ίδιος ο Καστοριάδης θεωρεί ότι το πρόταγμα της αυτονομίας δεν μπορεί να
θεμελιωθεί στην οντολογία, εν τούτοις γράφει πως «φιλοσοφικό θεμέλιο του
προτάγματος είναι μια οντολογία» (σ. 15). Πλήρης σύγχυση δηλαδή! Αυτό που
μπορεί να λεχθεί εν προκειμένω είναι ότι η φιλοσοφική οντολογία του Καστοριάδη
για το Είναι θεωρούμενο ως προς-Είναι, για τη δημιουργία εκ του μηδενός και τη
φαντασιακή αυτοθέσμιση της κοινωνίας είναι ένα πιθανό θεωρητικό επιχείρημα, μια
φιλοσοφική στήριξη του προτάγματος της αυτονομίας – και όχι το θεμέλιό του. Δεν
μπορεί να υπάρξει οντολογική, φιλοσοφική ή θεωρητική θεμελίωση του προτάγματος
και κάθε πολιτικής. Η μόνη θεμελίωσή του είναι η επιθυμία και η πράξη των ανθρώπων
με κοινωνική κινητοποίηση. Ο θεωρητικός
θεμελιωτισμός αποτέλεσε την αυταπάτη αρκετών φιλοσόφων, όπως λ.χ. του Πλάτωνα
και του Μαρξ.
- Ήδη από το πρώτο κεφάλαιο ο Latouche επιχειρεί να απαξιώσει το όραμα και
την πολιτική πρόταση του Καστοριάδη, χρησιμοποιώντας την φράση «απτή ουτοπία
της άμεσης δημοκρατίας» (σ. 10,11). Χρησιμοποιεί ως στήριξη και σχετική άποψη
του Gilles Labelle
(σ. 14). Ωστόσο, ουτοπία σημαίνει κάτι το οποίο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, που
δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα, που δεν είναι εφικτό, αλλά φανταστική
κατασκευή. Η ουτοπία σχεδιάζει έναν κόσμο τέλειο, τελειωμένο, παγιωμένο,
ιδανικό, ακίνητο. Αντιθέτως, οι απόψεις του Καστοριάδη σκιαγραφούν έναν κόσμο που
βρίσκεται στον αντίποδα της ουτοπίας, με κύρια χαρακτηριστικά την κίνηση και την
αλλαγή, προερχόμενο από την ανθρώπινη δημιουργία, την ελεύθερη αυτόνομη
δραστηριότητα και υποκείμενο στην διαρκή διερώτηση, στον διαρκή αναστοχασμό και
την συνεχή επανεπεξεργασία. Δεν υπάρχει δηλαδή στη σκέψη του ένα απόλυτο
παγιωμένο σύστημα, ένα τέλος, αλλά κάθε τέλος είναι μία αρχή για διαρκή ρητή
αυτοθέσμιση. Η πρωτοτυπία του Καστοριάδη συνίσταται στο ότι η πολιτική που
προτείνει μπορεί να φέρει αλλαγές που δεν εισέρχονται στον χώρο της ουτοπίας. Οι απόψεις του ριζώνουν
στην πραγματικότητα και στις σημαντικές πολιτικές στιγμές που αναδύθηκαν στη
δυτική Ιστορία και αποτέλεσαν εκφράσεις του προτάγματος της αυτονομίας.
Η άμεση δημοκρατία δεν είναι
ουτοπία, διότι πραγματοποιήθηκε, έστω μερικώς, στην αρχαία Αθήνα και σε άλλες
αρχαιοελληνικές πόλεις. Όταν επίσης στους μετέπειτα χρόνους οι άνθρωποι προσπάθησαν
αρκετές φορές να διεκδικήσουν μαζικά στην κεντρική πολιτική σκηνή μια άλλη
θέσμιση, οργανώθηκαν και έδρασαν στηριζόμενοι στην άμεση δημοκρατία. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα οι επαναστάσεις στην Νεωτερικότητα του 17ου-18ου
αιώνα, που σημαδεύτηκαν από την είσοδο στο προσκήνιο των κατωτέρων στρωμάτων για
ελευθερίες και ανθρώπινα δικαιώματα, με συνελεύσεις και επιτροπές πολιτών,
καθώς επίσης αργότερα οι διεκδικήσεις των εργατών με την αυτοοργάνωσή τους, τις
συνελεύσεις, τη δημιουργία των συμβουλίων και των συνδικάτων. Εάν το πρόταγμα
της δημοκρατίας δεν είναι σήμερα υπαρκτό, δεν σημαίνει ότι είναι ουτοπία, απλώς
δεν υπάρχει ακόμα, ούτε κανείς μπορεί να προδικάσει ότι αυτό δεν θα υπάρξει, αφού
η ιστορία είναι απρόβλεπτη δημιουργία νέων μορφών και περιεχομένων και οι κοινωνίες
συγκροτούνται με φαντασιακή αυτοθέσμιση. Ο Καστοριάδης τονίζει πως η αυτονομία
δεν είναι ουτοπία, αλλά πρόταγμα και δυνατότητα του ανθρωπίνου όντος.
Άντιθέτως, η πρόταση της
απομεγέθυνσης («αποανάπτυξης» για τους οπαδούς της στην Ελλάδα) δεν έχει γίνει
ποτέ και πουθενά πρόταγμα κοινωνικό.[1] Στο
πνεύμα που εισήγαγε ο Latouche, θα μπορούσε
να λεχθεί ότι η απομεγέθυνση είναι «απτή ουτοπία», διότι πρώτον, αυτή δεν έχει
υπάρξει ποτέ στην Ιστορία και δεύτερον, δεν έχει δημιουργηθεί ένα σημαντικό κοινωνικό
πολιτικό κίνημα που να την υποστηρίζει. Επί πλέον, η πρόταση αυτή προϋποθέτει
την ανατροπή του καπιταλισμού (σ. 48). Όμως ο καπιταλισμός εδώ και τρεις αιώνες
είναι κυρίαρχος και δεν έχει ανατραπεί από κινήματα με δημοκρατικό όραμα και
προσανατολισμό. Όταν αυτός ανατράπηκε, εγκαθιδρύθηκαν ανελεύθερα, αντιδημοκρατικά,
μονοκομματικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα, χωρίς επί πλέον κανένα πρόγραμμα
απομεγέθυνσης. Η μεγάλη έλλειψή τους ήταν η άμεση δημοκρατία, έλλειψη που
χαρακτηρίζει και την πρόταση της απομεγέθυνσης. Το περίεργο είναι ότι ο Latouche δεν αναρωτιέται κάν αν το όραμά του
είναι ουτοπία, απαξιώνει μόνο το όραμα του Καστοριάδη. Καλό είναι να θυμηθούμε
πως ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός και η μαρξική αταξική κοινωνία υπήρξαν, μαζί
με τον αναρχισμό, οι μεγάλες ουτοπίες του 19ου και 20ου
αιώνα.
Η δημοκρατία είναι μια ιδέα και
πρακτική που έχει καταγωγή αιώνων, και εντάσσεται στο πρόταγμα της αυτονομίας.
Ενώ η απομεγέθυνση επινοήθηκε από τον Latouche και κάποιους
άλλους στις αρχές του 21ου αιώνα ως συμπλήρωμα ή αντικατάσταση του
αποτυχημένου σοσιαλισμού και της φθαρμένης οικολογίας. Είναι δε υποκατάστατο
πολιτικής, όπως ήταν ο σοσιαλισμός, o κομμουνισμός, η
οικολογία. Επί πλέον, οι οπαδοί της απομεγέθυνσης αποπροσανατολίζουν από τον
στόχο της δημοκρατίας, διότι, δίνοντας προτεραιότητα σε επί μέρους εγχειρήματα
οικονομικά, κοινωνικά, οικολογικά, και στην ψευδαίσθηση των λεγόμενων «αμεσοδημοκρατικών
διαδικασιών», φαίνεται να μην ενδιαφέρονται για αυτόνομη κεντρική πολιτική και αφήνουν
εντελώς ελεύθερες τις κυρίαρχες κομματικές δυνάμεις να λυμαίνονται το πολιτικό
πεδίο. Αυτό φαίνεται σαφέστατα στην έλλειψη ριζοσπαστικής κριτικής εκ μέρους τους
στο πολιτικό σύστημα, στα κόμματα της Αριστεράς και στην αντιπροσώπευση. Η μόνη
κριτική στην οποία επιδίδονται είναι η γενική αριστερή κριτική στον καπιταλισμό,
η οποία είναι εν τέλει ακίνδυνη για το σύστημα, διότι δεν μπορεί να συγκροτήσει
κοινωνικο-πολιτικό κίνημα.
- Στο πλαίσιο αυτό ο Latouche προσπαθεί να απαξιώσει την αθηναϊκή
δημοκρατία, διότι αυτή αποτελεί κύρια έμπνευση για τον Καστοριάδη και είναι η
απτή ιστορική απόδειξη της άμεσης δημοκρατίας. Έτσι, ενώ ο Καστοριάδης γράφει
πως η δημοκρατία προϋποθέτει μία κοινωνία στην οποία δεν ισχύει το εξ
αποκαλύψεως δόγμα, ο Latouche αμφισβητεί αν
αυτό ίσχυε στην αθηναϊκή κοινωνία του 5ου αιώνα (σ. 24). Ο Latouche κάνει λάθος, διότι στην αρχαία Ελλάδα
γενικώς δεν ίσχυε το εξ αποκαλύψεως δόγμα, δεν υπήρχε κάποια θρησκευτική
αυθεντία που να υπαγορεύει κανόνες ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς. Ο θεός
ως πηγή των νόμων και ως πολιτική αυθεντία εισάγεται από τον Πλάτωνα στα μέσα
του 4ου αιώνα, και φυσικά οι απόψεις του αφορούν τη φιλοσοφία και
όχι την ίδρυση θρησκείας και επί πλέον δεν έγιναν κυρίαρχη αντίληψη παρά μόνο
μετά το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς
χρόνους. Το εξ αποκαλύψως δόγμα κυριάρχησε βεβαίως με την άνοδο και την βίαιη
επιβολή του χριστιανισμού από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και καθόλη τη
διάρκεια του Μεσαίωνα.
Ο Latouche αναρωτιέται επίσης: «Ακόμα και αν επί της ουσίας
συμφωνούμε με την οπτική του Καστοριάδη, δεν πρέπει να αναγνωρίσουμε ένα
κομμάτι ετερονομίας στους αρχαίους Έλληνες;» (σ. 25). Δηλαδή, αποδίδει στον
Καστοριάδη την λανθασμενη αντίληψη ότι δεν υπήρχε ετερονομία στην αρχαία
Ελλάδα. Φυσικά και υπήρχε ετερονομία και ο Καστοριάδης την αναγνώριζε στις
ολιγαρχικές και αριστοκρατικές πόλεις, που ήταν η συντριπτική πλειονότητα στην
αρχαία Ελλάδα. Ο Latouche φαίνεται να
έχει ελλιπή γνώση τόσο της αρχαίας Ελλάδας όσο και κάποιων απόψεων του
Καστοριάδη. Αυτό τεκμαίρεται και από άλλα κείμενά του στα οποία έχω ασκήσει
κριτική.[2]
- Επίσης ο Latouche,
αναφερόμενος στις πολιτικές απόψεις του Καστοριάδη, χρησιμοποιεί λανθασμένα τον
όρο «σοσιαλισμός» (σ. 18). Όμως ο Καστοριάδης είχε εγκαταλείψει τον όρο αυτόν
από το 1979 στο κομβικό κείμενό του «Σοσιαλισμός και αυτόνομη κοινωνία» και τον
είχε αντικαταστήσει με τον όρο «αυτόνομη κοινωνία». Αλλά και όταν ο συγγραφέας
της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας χρησιμοποιούσε
τον όρο «σοσιαλισμός» πριν από το 1979, δεν εννοούσε αυτά που εννοούσαν οι
ποικίλοι αριστεροί, σοσιαλιστές και κομμουνιστές, τότε και σήμερα. Το
περιεχόμενο του όρου «σοσιαλισμός» για τον Καστοριάδη ήταν η αυτόνομη κοινωνία
με βάση την άμεση δημοκρατία. Ο Latouche συμπεριφέρεται
σαν να μην έγινε καμία αλλαγή στο έργο του Καστοριάδη από το 1979 έως το θάνατό
του και επαναφέρει τον απαξιωμένο και αδόκιμο όρο «σοσιαλισμός».
Επί πλέον ο Latouche
ταυτίζει την αυτόνομη κοινωνία με έννοιες που δεν χρησιμοποίησε ποτέ ο
Καστοριάδης, όπως «οικοσοσιαλισμός» και «απομεγέθυνση». Γράφει: «Στις σημερινές
συνθήκες η αυτόνομη κοινωνία δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο παρά ένας
οικοσοσιαλισμός, με άλλα λόγια η προσπάθεια για την δημιουργία μιας κοινωνίας
της απομεγέθυνσης» (σ. 18). Όμως αυτή η άποψη είναι λανθασμένη και δημιουργεί
συγχύσεις. Ο Καστοριάδης, όπως αναγνωρίζει και ο ίδιος ο Latouche, ήταν από τους προδρόμους της
απομεγέθυνσης, από τους πρώτους που επισήμαναν τους κινδύνους από την αλόγιστη
και συνεχή οικονομική μεγέθυνση, από την απεριόριστη «ορθολογική» κυριαρχία του
καπιταλισμού και την αυξανόμενη κατανάλωση.
κατήγγειλε δε την λεηλασία των φυσικών πόρων και την καταστροφή του κοινωνικού
και ανθρωπίνου περιβάλλοντος που είχαν ως κύριο και μοναδικό σκοπό το κέρδος.
Για να εκλείψουν αυτά ο Καστοριάδης έβλεπε ως αναγκαίο μέσον την κινητοποίηση
των ανθρώπων για θεσμικές αλλαγές με βάση το πολιτικό πρόταγμα της δημοκρατίας
και της αυτονομίας. Από το 1979 και μετά δεν έθεσε ποτέ ως κύριο πολιτικό στόχο
τον «οικοσοσιαλισμό» και την «απομεγέθυνση», αλλά την άμεση δημοκρατία. Η
αυτόνομη κοινωνία έχει ως απαραίτητη προϋπόθεση την άμεση δημοκρατία, και όχι
την απομεγέθυνση. Το πολιτικό πρόταγμα έχει προτεραιότητα στη σκέψη του
Καστοριάδη και έπονται οποιεσδήποτε άλλες οικονομικές αλλαγές και ανατροπές.
Πράγματι, ο Καστοριάδης πιστεύει πως,
για να αναδυθεί το πρόταγμα της αυτονομίας αναγκαία προϋπόθεση είναι το
σημερινό άτομο να θελήσει να γίνει πολίτης, δηλαδή να συμμετέχει στην εξουσία, στη
λήψη των αποφάσεων, στη θέσπιση των νόμων. Αλλά πολίτης δεν γεννιέσαι, γίνεσαι.
Και γίνεσαι μαθαίνοντας. μαθαίνεις να είσαι πολίτης,
συμμετέχοντας στις πολιτικές διεργασίες και στους θεσμούς της κοινότητας.
Ωστόσο αυτό δεν είναι πλήρως εφικτό παρά μόνον μέσα σε μία δημοκρατική
κοινωνία. Ο Latouche φαίνεται να πιστεύει πως αυτό
επιτυγχάνεται στην «κοινωνία της
απομεγέθυνσης». Παρερμηνεύει δηλαδή την καστοριαδική έννοια της δημοκρατίας και
της αυτονομίας, και δίνει προτεραιότητα στην «κοινωνία της απομεγέθυνσης». Οι
αντιλήψεις όμως που θα φέρουν αυτή την κοινωνία μόνο σε μιά δημοκρατική
κοινωνία μπορούν να συζητηθούν, να αντιπαρατεθούν και να αποκτηθούν, και όχι
αντίστροφα, όπως πιστεύει ο Latouche.
Ο Καστοριάδης πίστευε σταθερά πως τα
διάφορα εγχειρήματα (οικολογία, οικονομικές-κοινωνικές κινήσεις, απομεγέθυνση) έχουν
νόημα μόνον όταν συμπράξουν με ένα πολιτικό πρόταγμα, όταν ενταχθούν σε μία πολιτική
προοπτική για ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος,
πράγμα που λείπει εκκωφαντικά από τη σκέψη του Latouche
και των οπαδών της απομεγέθυνσης. Αν και ο Latouche
αναφέρει την άποψη του Καστοριάδη, ότι οι θέσεις της οικολογίας (και της
απομεγέθυνσης) δεν είναι δυνατές παρά μόνο με ένα ριζικό μετασχηματισμό της
κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος, εν τούτοις η πολιτική πρότασή του μένει
εγκλωβισμένη στα πλαίσια του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος, στη
σοσιαλδημοκρατία και την παραδοσιακή Αριστερά. Γι αυτό άλλωστε αναφερόμενος στα
σημερινά κοινοβουλευτικά πολιτεύματα τα ονομάζει «αντιπροσωπευτικές
δημοκρατίες» (σ. 20), διαφοροποιούμενος πλήρως και σε αυτό το σημείο από τον
Καστοριάδη, ο οποίος θεωρούσε ότι τα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα είναι
ολιγαρχικά.
- Ένα άλλο προβληματικό σημείο στο
βιβλιαράκι αυτό του Latouche, που
σχετίζεται με το προηγούμενο, εκφράζεται στο ακόλουθο χωρίο: «Η κοινωνία της
απομεγέθυνσης, όπως και η αυτόνομη κοινωνία του Καστοριάδη, δεν μπορεί να
συλληφθεί χωρίς έξοδο από τον καπιταλισμό» (σ. 48). Η άποψη αυτή επαναφέρει την
παλαιά αποτυχημένη πρόταση του Μαρξ και του μαρξισμού για ανατροπή του καπιταλισμού
και εγκαθίδρυση του «σοσιαλισμού», η οποία οδήγησε σε θλιβερά αποτελέσματα
εκατομμύρια ανθρώπων σε όλον τον κόσμο. Δίνει προτεραιότητα στην παραγωγή και
στην οικονομία, ενώ ο Καστοριάδης δίνει προτεραιότητα στην πολιτική, με την
έννοια ότι αυτό που προέχει είναι η αυτοοργάνωση και ο αυτοκαθορισμός της
κοινωνίας με σκοπό την αυτοκυβέρνηση στη βάση της πολιτικής ισότητας. Η
οικονομική ισότητα και η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής έπονται, διότι θα
πρέπει να αποφασισθούν από μια δημοκρατική κοινωνία, κατόπιν επαρκούς
ενημέρωσης, πληροφόρησης, συζήτησης και διαβούλευσης.
- Τέλος, για να στηρίξει την πρότασή του για απομεγέθυνση
ο Latouche φτάνει μέχρι του σημείου να αλλάξει
εμμέσως, χωρίς επιχειρηματολογία, τη βασική αρχή του Καστοριάδη «Αυτονομία ή
Βαρβαρότητα», αντικαθιστώντας την με τη δική του «Απομεγέθυνση ή Βαρβαρότητα»
(σ. 57). Το ίδιο έχει κάνει και ένας άλλος υπέρμαχος της απομεγέθυνσης, ο Paul Ariès,
στο βιβλίο του Décroissance ou Barbarie (2005). Θα περίμενε κανείς μία εμπεριστατωμένη
δικαιολογία ή επιχειρηματολογία , αλλά δυστυχώς αυτή δεν υπάρχει στους
συγγραφείς της απομεγέθυνσης.
Ανακεφαλαιώνοντας: ο Latouche στο βιβλιαράκι αυτό προσπαθεί χωρίς
επιχειρηματολογία να απαξιώσει σημαντικές ιδέες του Καστοριάδη, όπως την άμεση
δημοκρατία, την αντίληψή του για την αρχαία Ελλάδα, την αθηναϊκή δημοκρατία,
δημιουργώντας επί πλέον συγχύσεις για το πρόταγμα της αυτονομίας, για τον
σοσιαλισμό, τα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα και την ανατροπή του καπιταλισμού. Τελικώς
αυτό που κάνει ο Latouche είναι η χρησιμοποίηση
του Καστοριάδη ως οχήματος για να κυκλοφορήσει τις δικές του ιδέες περί απομεγέθυνσης, παρερμηνεύοντας και αλλοιώνοντας
όμως τις απόψεις του φιλοσόφου. Η μέριμνά του να κωδικοποιήσει και να στηρίξει
τις απόψεις του τον οδηγεί σε εκτροπή των ιδεών τού φιλοσόφου στο κανάλι της
απομεγέθυνσης, πράγμα που οδηγεί σε υπερχείλιση. Η εικόνα του Καστοριάδη που
δίνει ο Latouche
είναι αποκαθαρμένη από την ουσία της αυτονομίας, δηλαδή την άμεση δημοκρατία,
και περαιτέρω απονευρωμένη από την πολιτική της διάσταση.
Πλην όμως, η φιλοσοφία του
Καστοριάδη είναι πρωτίστως και ουσιωδώς πολιτική, καθιστά το ανθρώπινο όν ξανά
πολιτικό, προσεγγίζοντας το αριστοτελικό «ο ανθρωπος ζώον πολιτικόν» με έναν
ριζοσπαστικό τρόπο, ενώ οι ιδέες του για την ατομική και συλλογική αυτονομία είναι
πολιτικές και όχι οικονομίστικες, ηθικές ή αριστερές. Επομένως, είναι καλό αυτές
να αναζητούνται στα ίδια τα κείμενα του φιλοσόφου και όχι σε ανεπαρκείς
αναλυτές και επίδοξους σφετεριστές που τον χρησιμοποιούν φιλτράροντάς τον για
ίδιον όφελος. Το δίλημμα που έθεσε ο Καστοριάδης παραμένει: «Αυτονομία ή
βαρβαρότητα».
[1] Για τον λόγο αυτό είναι λάθος
να γίνεται λόγος για «πρόταγμα της απομεγέθυνσης» όπως στις σελ. 17, 46. Το
πρόταγμα, στην προσέγγιση του Καστοριάδη, δεν είναι μόνο πρόταση, ιδέα ή επιθυμία,
είναι και πράξη, όχι μόνο από άτομα και ομάδες, αλλά πράξη κοινωνικο-πολιτική
από μεγάλα τμήματα της κοινωνίας που αγωνίζονται για την επίτευξη της επιθυμίας
ή της πρότασης. Το πρόταγμα δηλαδή εκφράζεται από ένα μαζικό κίνημα στην
κεντρική πολιτική σκηνή.
[2] Βλ. Γ. Ν. Οικονόμου, Άμεση δημοκρατία. Αρχές, επιχειρήματα,
δυνατότητες, Παπαζήσης, 2014, σ. 207.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου