[Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών, 23 Ιουλίου 2021]
Γιώργος Ν. Οικονόμου
Διδάκτωρ φιλοσοφίας
ΑΝΑΞΙΟΠΙΣΤΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ρίτσαρντ Γουόλιν
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΧΑΪΝΤΕΓΚΕΡ
Άρεντ, Λέβιτ, Γιόνας, Μαρκούζε
Μτφ. Μάνος Βασιλάκης, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2019
Οι διαθέσεις του Γουόλιν (Richard Wolin) για τους τέσσερις στοχαστές διαφαίνονται ήδη στον προβληματικό τίτλο του βιβλίου, και στην φράση του ότι αυτοί είναι «φιλοσοφικοί κληρονόμοι» του Χάιντεγκερ. Θα πρέπει να ξεκαθαριστεί εξ αρχής ότι οι τέσσερις στοχαστές, αν και υπήρξαν φοιτητές του ναζιστή φιλοσόφου και επηρεάσθηκαν από την διδασκαλία του, δεν σημαίνει ότι υιοθέτησαν τις απόψεις του και ότι είχαν τις ίδιες πολιτικές αντιλήψεις. Δεν έγινε ποτέ αυτό, ούτε στα νιάτα τους ούτε στην ώριμη παραγωγή τους και μάλιστα ήταν από τους πρώτους που άσκησαν κριτική στον Χάιντεγκερ.
Ο Γουόλιν προσπαθεί να ασκήσει φιλοσοφική κριτική στους τέσσερις στοχαστές, αυτό όμως που κάνει είναι να τους απαξιώνει και να τους διαστρεβλώνει, συνειδητώς ή ανεπιγνώστως. Φαίνεται ότι αυτό που τον ενοχλεί είναι η κριτική που αυτοί άσκησαν στον δυτικό πολιτισμό, στην πορεία του καπιταλισμού και του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος. Άσκησαν κριτική στις κύριες σημασίες και πρακτικές του συστήματος: γραφειοκρατικοποίηση, πραγμοποίηση, καταναλωτισμό, τεχνοκρατία, εμπορευματοποίηση των πάντων, καταστροφή του περιβάλλοντος. Oι πρακτικές αυτές στέρησαν από τον άνθρωπο βασικές υπαρκτικές και πολιτικές πλευρές, τον αλλοτρίωσαν και τον μετέτρεψαν σε παθητικό ψηφοφόρο και «μονοδιάστατο άνθρωπο», κατά την έκφραση του Μαρκούζε.
Ο Γουόλιν είναι υπερασπιστής του καπιταλισμού και του φιλελεύθερου αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος, το οποίο θεωρεί ότι είναι δημοκρατικό, όπως φαίνεται σε πολλά σημεία του βιβλίου. Αναφέρει λ.χ. τον Peter Berkowitz, στον οποίο, κατά την γνώμη του, υπάρχει «μια πειστική ανασκευή του ισχυρισμού ότι η φιλελεύθερη σκέψη στερείται αρετής». Όμως το φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα δεν είναι δημοκρατικό, αλλά ολιγαρχικό, αφού οι ολίγοι ασκούν την εξουσία προς όφελος των ολίγων ισχυρών. Ενοχλείται λοιπόν από κάθε κριτική στο σύστημα αυτό και προσπαθεί να την αποδομήσει. Από έλλειψη χώρου, θα δούμε μόνο τις διαστρεβλώσεις του για την Χάνα Άρεντ.
Φαίνεται ότι ο Γουόλιν θεωρεί την Άρεντ εύκολο στόχο επειδή υπήρξε ερωμένη του Χάιντεγκερ, και επί πλέον διέδωσε το έργο του στη Δύση και έγραψε και ένα επαινετικό κείμενο όταν αυτός έγινε ογδόντα χρονών. Όμως ο Γουόλιν δεν κατανοεί κάποια βασικά πράγματα από την φιλοσοφία της Άρεντ, όπως θα φανεί σε ορισμένα παραδείγματα.
Επειδή η Άρεντ ασκεί κριτική στο σύστημα και στην εργαλειοποίηση της πολιτικής από τα ποικίλα συμφέροντα, ο Γουόλιν την συνδέει, αυθαιρέτως και αφελώς, με τον Χάιντεγκερ και με τους «φωστήρες της Δεξιάς», Σπένγκλερ, Καρλ Σμιτ κ.ά. που άσκησαν επίσης κριτική στον νεωτερικό πολιτισμό. Η κριτική όμως της Άρεντ ασκείται από διαφορετική πλευρά, από την πλευρά της δημοκρατίας βασισμένης στην συμμετοχή των ατόμων, στην ισότητα και την ελευθερία, ενώ οι «φωστήρες της Δεξιάς» γράφουν ως αρνητές της δημοκρατίας, της ισότητας και της συμμετοχής.
Η Άρεντ έχει τονίσει την αξία της αρχαιοελληνικής πόλεως, διότι εκεί για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία αναδείχθηκε και επικράτησε ο πολιτικός βίος, με χαρακτηριστικά την δημιουργία ενός δημοσίου χώρου με συμμετοχή των ατόμων στα κοινά, δια του λόγου και της πράξεως. Η σημασία του πολιτικού βίου είναι εμφανής και στην αρχαιοελληνική σκέψη. Στην συνέχεια, στους ελληνιστικούς χρόνους και την ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον 1ο αι. π.Χ. ο πολιτικός βίος υποχώρησε, και υποκαταστάθηκε από τον κοινωνικό βίο. Αντίστοιχη υποχώρηση υπήρξε και στην θεωρία. Η μετάβαση από τον πολιτικό βίο στον κοινωνικό επισφραγίσθηκε στους μεσαιωνικούς χρόνους με την άνοδο και την κυριαρχία του χριστιανισμού. Η Αρεντ ασκεί κριτική στον εποικισμό του πολιτικού από την «κοινωνία».
Όμως ο Γουόλιν θεωρεί ότι η φιλόσοφος μειώνει την «κοινωνία», η οποία (κοινωνία) «στη μεταγενέστερη φιλοσοφία της εξελίσσεται σε σύμβολο των δεινών του σύγχρονου πολιτισμού». Τίποτε πιο ανακριβές και διαστρεβλωτικό από αυτό. Άλλο θέλει να επισημάνει η Γερμανοεβραία φιλόσοφος: την έκλειψη της πολιτικής που οφείλεται, εκτός των άλλων, στην νεωτερική πολιτική σκέψη (Χομπς, Λοκ, Μοντεσκιέ) που έδωσε προτεραιότητα στο «κοινωνικό» και επίσης στον Μαρξ που έδωσε προτεραιότητα στο οικονομικό. Με τα λόγια της: «Περισσότερο από οποιαδήποτε πολύπλοκη θεωρία, αυτή η ανεπίγνωστη υποκατάσταση του κοινωνικού στην θέση του πολιτικού αποκαλύπτει σε πόσο μεγάλο βαθμό η αρχική ελληνική αντίληψη της πολιτικής είχε χαθεί».
Επίσης ο Γουόλιν προσάπτει στην Άρεντ «αντιδημοκρατική μεροληψία». Εδώ διαπράττει μέγιστο λάθος που οφείλεται σε άγνοια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Θεωρεί λανθασμένα ότι τα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα είναι δημοκρατικά και επειδή η Άρεντ ασκεί κριτική σε αυτά την θεωρεί «αντιδημοκρατική». Αυτό δεν ισχύει, διότι η κριτική της Άρεντ είναι αντικομματική, αντιγραφειοκρατική, αντιολιγαρχική.
Το χειρότερο όμως είναι ότι ο Γουόλιν ταυτίζει την φιλόσοφο με τον Χάιντεγκερ, όσον αφορά την πολιτική της στάση. Την χαρακτηρίζει ως «αριστερή χαϊντεγκεριανή» και την τοποθετεί στην κατηγορία του «πολιτικού υπαρξισμού».[1] Με τον όρο αυτόν εννοεί «ιδιότητες προσωπικής αυθεντικότητας» και αποφαίνεται ότι η «πολιτική σκέψη και των δύο παρέμεινε βαθύτατα ελιτίστικη και αντιδημοκρατική». Φυσικά για τον Χάιντεγκερ δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό ισχύει, αλλά προκειμένου για την Άρεντ είναι λάθος που αγγίζει τα όρια της διαστρέβλωσης και της σπίλωσης της σπουδαίας φιλοσόφου, η οποία άσκησε σαφή κριτική στον ναζισμό και ανέλυσε τις αιτίες του ολοκληρωτισμού. Η κριτική στο αντιπροσωπευτικό σύστημα δεν είναι αντιδημοκρατική, για τον λόγο που ανέφερα πριν, αλλά και διότι η Άρεντ υιοθετεί ρητώς ως μορφή πολιτικής οργάνωσης τα Συμβούλια με τις συνελεύσεις από τα κάτω, δηλαδή μία μορφή άμεσης δημοκρατίας – όπως και ο Κορνήλιος Καστοριάδης.
Μία άλλη λαθροχειρία του Γουόλιν είναι το ότι αποδίδει στην Άρεντ την σύνδεση δημοκρατίας και τυραννίας κατά τα πρότυπα του Πλάτωνα στην Πολιτεία, δηλαδή την πλατωνική άποψη ότι από την δημοκρατία προκύπτει η τυραννία. Αυτό όμως είναι ένα από τα πολλά πλατωνικά ψεύδη. Ουδέποτε επιχείρησε τέτοια σύνδεση η Άρεντ. Άλλωστε η τυραννίδα και ο ολοκληρωτισμός δεν προήλθαν από δημοκρατικό πολίτευμα, αλλά από το καπιταλιστικό και το αντιπροσωπευτικό σύστημα.
Γενικώς ο Γουόλιν προσπαθεί να απαξιώσει με οποιονδήποτε τρόπο τους τέσσερεις στοχαστές. Δεν διστάζει, θέτοντάς τους όλους υπό την γενική ταμπέλα της «υπαρξιστικής σκέψης», να τους αποδώσει την απουσία δέσμευσης στον «δημόσιο λόγο». Είναι όμως σίγουρο ότι για τους Μαρκούζε και Άρεντ, αυτό δεν ισχύει. Ειδικώς η Άρεντ στο έργο της Η ανθρώπινη κατάσταση έχει μία σημαντική ανάλυση και συνηγορία για τον «δημόσιο χώρο» και τις αρετές του, στον οποίο βασικό στοιχείο είναι και ο «δημόσιος λόγος», η ομιλία.
Αυτά και άλλα πολλά δηλώνουν επιπολαιότητα και αφέλεια του Γουόλιν, δηλαδή ανικανότητα να διακρίνει τις διαφορές στοχαστών και αντιλήψεων, πράγμα που επέδειξε και σε άλλο βιβλίο του, στο οποίο περιλαμβάνει ανόμοιες περιπτώσεις στοχαστών όπως οι Νίτσε, Χάιντεγκερ, Γιούνγκ, Μπατάιγ, Μπλανσό, Ντεριντά και άλλοι μεταμοντέρνοι υπό την κοινή ταμπέλα του «ανορθολογισμού». Εν ολίγοις ο Γουόλιν είναι αναξιόπιστος για σοβαρή και αμερόληπτη φιλοσοφική κριτική.
Κύριε Οικονόμου καλησπέρα σας. Διάβασα το άρθρο σας στη Σαββατιάτικη "Εφ.Συν" και μού άρεαε πάρα πολύ. Ορθώς "τα χώνετε" στον Wolin, είναι άδικος και με τους 4.
ΑπάντησηΔιαγραφήΜία μόνο ερώτηση: Εσείς ξέρατε αυτό που αναφέρει ο Wolin στο βιβλίο ότι η Arendt έπεσε με τα μούτρα στον ναζί Χάιντεγκερ και τον ερωτεύτηκε, επειδή ο δικός της Εβραίος πατέρας είχε πεθάνει νεότατος από σύφιλη; Αυτό εξηγεί πολλά, αλλά δεν μάς το λέγανε μέχρι πρόσφατα εδώ στην Ελλάδα. Το έκρυβαν ή δεν το ήξεραν;
Ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια. Νομίζω ότι ο έρωτας δεν ακολουθεί πολύ λογικά και αιτιοκρατικά μονοπάτια. Μπορεί να συμβεί σε οποιεσδήποτε καταστάσεις, ασυνείδητες εν πολλοίς, και φυσικά παίζουν ρόλο πολλοί παράγοντες μη γνωστοί και εξηγητέοι. Μπορεί το γεγονός που αναφέρει ο Wolin για τον πατέρα της Άρεντ να έπαιξε τον ρόλο του αλλά είναι ένας από τους παράγοντες. Υπάρχουν και οι άλλοι. Δεν μπορούμε να ξέρουμε πάντα γιατί ερωτευόμαστε τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Δεν νομίζετε; Ποια είναι η γνώμη σας; Να είσθε καλά.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣίγουρα έχετε δίκιο, σάς ευχαριστώ θερμά για την εμπεριστατωμένη απάντηση.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑυτό που θέλω να πώ είναι άλλο: Ότι οι ξένοι μελετητές δεν διστάζουν να αναφέρουν και οικογενειακές λεπτομέρειες των Μεγάλων Ανδρών ή Γυναικών. Αντιθέτως, εμείς εδώ στο Ρωμέικο θεωρούμε κάτι τέτοιο κουτσομπολιό και το αποφεύγουμε στα σοβαρά έργα, με αποτέλεσμα ο πολύς κόσμος να ζεί στο σκοτάδι για τον πραγματική ζωή των σημαντικών ανθρώπων.
Για παράδειγμα, πόσοι Έλληνες ξέρουν ότι ο Καζαντζάκης ήταν σεξουαλικά ανίκανος; Πώς θα καταλάβεις το έργο του Καζαντζάκη, αν δεν ξέρεις την σημαντική αυτή λεπτομέρεια; Πώς θα καταλάβεις το έργο του Σολωμού και του Παπαδιαμάντη, αν δεν ξέρεις ότι ποτέ δεν πήγαν με γυναίκα και ότι η μόνη γυναικεία συντροφιά που είχαν στην ζωή τους ήταν η χούφτα τους;
Σωστά. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία η σεξουαλική ιδιαιτερότητα των συγγραφέων. Η σεξουαλική όμως "κανονικότητα" τι πληροφορίες μας δίνει για το έργο τους; Νομίζω καμία. Έχετε δίκιο ότι καλό είναι να γνωρίζουμε την σεξουαλική ιδιαιτερότητα για να καταλάβουμε κάποια πράγματα στο έργο των συγγραφέων, όπως για τον Παπαδιαμάντη ή τον Καβάφη. Για τον Παπαδιαμάντη αμφιβάλω πολύ για την συντροφιά της χούφτας. Νομίζω ότι ούτε και αυτή μπορούσε να φαντασθεί ο "κοσμοκαλόγερος¨.
ΑπάντησηΔιαγραφή