[Δημοσιεύθηκε στο συλλογικό Ο Καστοριάδης και εμείς, Βαβυλωνία, Αθήνα, 2018]

Γιώργος Ν. Οικονόμου

Διδάκτωρ Φιλοσοφίας

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ,

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Πρώτη φορά που άκουσα για τον Κορνήλιο Καστοριάδη ήταν το 1970 στην περίοδο της Δικτατορίας. Αργότερα έπεσε στα χέρια μου ένα παράνομο πολυγραφημένο φυλλάδιο με τίτλο «Η εργατική τάξη και το πρόβλημα της οργάνωσης» με συγγραφέα τον Πωλ Καρντάν (Paul Cardan), ένα τα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσε ο Καστοριάδης κατά την περίοδο του Socialisme ou Barbarie. Το φυλλάδιο είχε εκδοθεί, ίσως πριν από την Δικτατορία, από την Ένωση Διεθνιστών Εργατών, την ομάδα του Κερκυραίου αγωνιστή Σπύρου Πρίφτη (με ψευδώνυμο Άγις Στίνας), σε μετάφραση του ίδιου του Στίνα.[1] Σε αυτό υπήρχαν έννοιες και απόψεις όπως «ο σοσιαλισμός είναι η διεύθυνση της κοινωνίας από τους εργαζομένους και είναι έργο των ίδιων των εργαζομένων», «ο εκφυλισμός των εργατικών οργανώσεων και κομμάτων», «γραφειοκρατικοποίηση σημαίνει ότι η θεμελιώδης κοινωνική σχέση του σύγχρονου καπιταλισμού, η σχέση μεταξύ διευθυνόντων και εκτελεστών, έχει αναπαραχθεί στους κόλπους του ίδιου του εργατικού κινηματος» και άλλα πολλά. Οι απόψεις αυτές ήταν εντελώς διαφορετικές από τις κυρίαρχες τότε στους χώρους της κομματικής Αριστεράς και δημιουργούσαν ένα άλλο πλαίσιο και μία άλλη γλώσσα, που γέννησαν στον νέο της εποχής εκείνης απορίες και ερωτήματα, και προέτρεπαν σε άλλες αναζητήσεις και προσανατολισμούς.

Δυστυχώς δεν υπήρχαν τότε πολλά άτομα που να ξέρουν τον Καστοριάδη και το έργο του, άλλωστε δεν είχε εκδοθεί κανένα βιβλίο του στα ελληνικά. Το πρώτο έργο του Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο καπιταλισμό εκδόθηκε το 1972 από μία παρέα ανήσυχων νέων σε μετάφραση του Στίνα (εκδ. Πράξη). Το 1973 εκδόθηκε από τις ίδιες εκδόσεις Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού, στο οποίο η Ρωσία αναφερόταν ως «γραφειοκρατικός καπιταλισμός» ενώ ο σοσιαλισμός ως «αυτονομία και οργάνωση των Συμβουλίων των εργαζομένων». Επίσης το 1974 στη Δικτατορία εκδόθηκε από τη Διεθνή Βιβλιοθήκη το βιβλίο Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα με κείμενα του Claude Lefort και του Καστοριάδη. Στη Μεταπολίτευση άρχισαν να εκδίδονται κανονικά τα βιβλία του, από τα οποία αναδυόταν ένας άλλος κόσμος της αυτονομίας, αντιγραφειοκρατικός, αντικομματικός, χωρίς αντιπροσώπους, ξένος προς τις μουχλιασμένες ιδέες της Αριστεράς^. επίσης μία άλλη οντολογία, του φαντασιακού, της ελευθερίας, της δημιουργίας, αντίθετη στην κληρονομημένη καθοριστικότητα. Όταν γνώρισα από κοντά τον Σπύρο Στίνα οι γνώσεις μου εμπλουτίσθηκαν, κάποιες απορίες λύθηκαν και το ενδιαφέρον μου για τον Καστοριάδη οξύνθηκε.

Η πρώτη μου άμεση γνωριμία με τον Καστοριάδη ήταν το καλοκαίρι του 1980 στη Χίο όταν το Ιωνικό Κέντρο τον προσκάλεσε να δώσει σειρά σεμιναρίων με θέμα «Η γένεση της φιλοσοφίας και της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα». Στην καλαίσθητη αίθουσα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χίου, όπου γίνονταν τα σεμινάρια κάθε μέρα επί τρεις ώρες για δύο εβδομάδες, αναδυόταν μία άλλη εικόνα για τον αρχαίο κόσμο, φιλοσοφική και πολιτική, πέρα από εθνικιστικές ρητορείες και προγονόπληκτους ελληνοκεντρισμούς. Στο τέλος του σεμιναρίου γινόταν συζήτηση με διαφορετικές τοποθετήσεις, διαφωνίες και διαμάχες. Οι συζητήσεις συνεχίζονταν το βράδι στις ταβέρνες του νησιού και στη συνέχεια στις παραλίες για περισσότερη δροσιά, μιας και ήταν Αύγουστος. Αρκετές φορές παρευρισκόταν και ο Καστοριάδης συμμετέχοντας «ισότιμα» στη συζήτηση. Τα σεμινάρια αυτά έδωσαν την ευκαιρία σε πολλούς να έλθουν σε άμεση επαφή για πρώτη φορά με μία ενδιαφέρουσα και ζείδωρη προσωπικότητα, με μία σημαντική φιλοσοφική και ρηξικέλευθη πολιτική σκέψη, με έναν ζωντανό και απαστράπτοντα λόγο. Τόσο τα σεμινάρια όσο και η προσωπική γνωριμία αποτέλεσαν για μένα ένα σημαντικό πνευματικό γεγονός που με καθόρισε και συνέβαλε στον προσανατολισμό μου.

Η δεύτερη συνάντησή μου με τον φιλόσοφο ήταν στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1980, όταν μία παρέα θελήσαμε να τον καλέσουμε να δώσει ομιλίες για τον σύγχρονο κόσμο, την πολιτική και την αυτονομία. Αφού στάθηκε αδύνατο να βρούμε κεντρικό χώρο στο Πανεπιστήμιο, διότι τότε κυριαρχούσαν το ΚΚΕ, το ΚΚΕ εσωτερικού, το ΠΑΣΟΚ και άλλες «προοδευτικές δυνάμεις», βρήκαμε τελικώς το αμφιθέατρο της ΑΣΟΕΕ στη Πατησίων. Το αμφιθέατρο γέμισε ασφυκτικά και στις δύο ομιλίες που έγιναν σε δύο διαφορετικές ημέρες, ενώ εκατοντάδες άτομα ήταν και έξω από το αμφιθέατρο στους διαδρόμους και στις σκάλες. Οι συζητήσεις ήταν θερμές, ενίοτε έντονες, και συνεχίσθηκαν μέχρι αργά τη νύκτα στο φιλόξενο σπίτι της Γιούλης και του Κώστα Σπαντιδάκη, που είχε γεμίσει από νέους όλων των ηλικιών με έντονο ενδιαφέρον να γνωρίσουν από κοντά τον φιλόσοφο και να θέσουν ερωτήματα.

Η τρίτη συνάντησή μου με τον Καστοριάδη έγινε αργότερα στο Παρίσι πια όταν πήγα για μεταπτυχιακές σπουδές στη Φιλοσοφία. Δίδασκε στη φημισμένη σχολή EHESS, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες) και άρχισα την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής μαζί του.[2] Νέοι από όλον τον κόσμο, από τις ΗΠΑ έως την Ιαπωνία και από την Περσία έως τη Φινλανδία, προσέρχονταν να ακούσουν τις αναλύσεις στη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση, την πολιτική κάθε Τετάρτη μεσημέρι στο δίωρο 11-13. Oι συζητήσεις συνεχίζονταν μετά στα παρισινά cafés ή σε αίθουσα της Σχολής, ερευνώντας και δυνατότητες για κάποια άλλη πολιτική δράση. Εκεί συγκροτήθηκε και η ομάδα για την συγκέντρωση της βιβλιογραφίας του Καστοριάδη σε όλες τις γλώσσες, με πρωτοβουλία του αμερικανού David Curtis (www.agorainternational.org).

Ως καθηγητής στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales ο Καστοριάδης ήταν σαφής και εύληπτος ακόμη και αν πραγματευόταν τα δυσκολότερα θέματα της φιλοσοφίας ή της ψυχανάλυσης. Η διδασκαλία του στηριζόταν σε ουσιαστική ανάλυση και επιχειρηματολογία χωρίς τη χαρακτηριστική γαλλική φλυαρία και την επιτήδευση ύφους. Δεν υπήρχε κανένας απαγορευτικός τοίχος αυθεντίας ή απόμακρου, αντιθέτως σε προέτρεπε για αντίλογο και κριτική, για ουσιαστικό διάλογο. Φυσικά από τη διδασκαλία του και τις συζητήσεις μαζί του έβγαινες εμπλουτισμένος, ανανεωμένος, με νέους ορίζοντες και έτοιμος για περαιτέρω έρευνα, μελέτη και σκέψη. Στις παρέες ήταν ζεστός, με διάθεση πάντα για κουβέντα περί παντός επιστητού, χωρίς επιτήδευση και επιστημοσύνη, με ενδιαφέρον για τις απόψεις και τα επιχειρήματα του συνομιλητή του. Ηταν διαθέσιμος να βοηθήσει με οποιονδήποτε τρόπο μπορούσε σε οποιονδήποτε τομέα.

Ας μου επιτραπεί να παραθέσω μία προσωπική εμπειρία που δείχνει την ποιότητα του διανοητή και του δασκάλου. Η διατριβή μου είχε θέμα την πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη και τις απόψεις του για τη δημοκρατία. Η διατυπωμένη και γραπτώς άποψη του Καστοριάδη ήταν ότι ο Αριστοτέλης ήταν δημοκράτης, δηλαδή ότι υπεστήριζε την άμεση δημοκρατία. Συνεχίζοντας όμως την έρευνά μου και τις μελέτες μου, σχημάτισα σιγά-σιγά την εικόνα ενός Αριστοτέλη όχι και τόσο φιλικού προς τη δημοκρατία, αλλά κριτικού προς αυτήν. Προσπάθησα να στηρίξω αυτή την υπόθεση εργασίας περαιτέρω, αλλά έπρεπε πρώτα να μοιραστώ τις απόψεις μου με τον Καστοριάδη, να μου πεί τη γνώμη του. Ποια είναι τα επιχειρήματα; ήταν η ερώτησή του. Ανέπτυξα τις πρώτες ενδείξεις που είχα καταγράψει. Μετά από κάποια σκέψη είπε: τα στοιχεία φαίνονται ενδιαφέροντα, συνέχισε την έρευνα. Αυτό ήταν το πράσινο φως για την προσωπική αδέσμευτη έρευνά μου, που όχι μόνο δεν αναμασούσε τις «ιερές» απόψεις του Δασκάλου αλλά και ήταν αντίθετος με αυτές. Αυτό ήταν ένα μεγάλο μάθημα για μένα, και συνέχισα την έρευνά μου, η οποία επιβεβαίωσε την αρχική εικόνα που είχα σχηματίσει για τον Αριστοτέλη ως αρνητή της δημοκρατίας και εισηγητή μιας άλλης πολιτείας.[3]

Ο Καστοριάδης ήταν ένα ανοικτό πνεύμα, ελεύθερο, απροκατάληπτο, με δύναμη επιχειρημάτων και τόλμη απόψεων που σε προκαλούσαν σε διάλογο. Η επαφή μαζί του στο φιλοσοφικό επίπεδο ήταν ζωογόνα και δημιουργική, ενώ η προσωπική μαθητεία ήταν ιδιαίτερα διδακτική και απελευθερωτική. Στην αρχή με την κριτική απόρριψη του Μαρξ, του λενινισμού και του κομματισμού μου άνοιξε τον πολιτικό ορίζοντα προς τη δημοκρατία και την αυτονομία, μετά τον φιλοσοφικό προς την κριτική σκέψη και το φαντασιακό, εν συνεχεία με εξοικείωσε με τις έννοιες της φροϋδικής θεωρίας και της ψυχανάλυσης. Όλα αυτά στο έργο του Καστοριάδη διαποτίζονται από την αναζήτηση της ελευθερίας σε όλες τις μορφές. Του οφείλω την πνευματική, φιλοσοφική και πολιτική μου διαμόρφωση.

[1] Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευθεί το 1959 στο περιοδικό Socialisme ou Barbarie με τίτλο «Προλεταριάτο και οργάνωση».

[2] Στη Σχολή αυτή δίδασκαν γνωστά ονόματα όπως οι Claude Lefort, Pierre Bourdieu, Pierre Vidal-Naquet, Νicole Loraux, Jacques Derrida, Milan Κundera, Alain Touraine, Francois Furet, Marc Ferro, Marcel Gauchet, Maurice Godellier, Jacques Julliard, Jacques le Goff, Serge Moscovici, Pierre Nora, Pierre Rosanvallon, Vincent Descombes, των οποίων μπορούσες να παρακολουθήσεις τα σεμινάρια.

[3] Τα αποτελέσματα των ερευνών μου δημοσιεύθηκαν διαδοχικώς σε ένα κείμενο: «Αριστοτέλης και δημοκρατία κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη», στο Ψυχή, Λόγος, Πόλις. Αφιέρωμα στον Κορνήλιο Καστοριάδη, Ύψιλον, Αθήνα, 2007. Και σε δύο βιβλία: Η άμεση δημοκρατία και η κριτική του Αριστοτέλη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2007. Και, Η αριστοτελική πολιτεία, Παπαζήσης, Αθήνα, 2008.