[Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών, 2 Δεκεμβρίου 2024]
Γιώργος Ν. Οικονόμου
Δρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
ΡΟΥΣΟ, ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΣΗ
ΚΑΙ ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό, από τους μεγαλύτερους πολιτικούς φιλοσόφους, είναι ο πρώτος που ανέδειξε την άμεση δημοκρατία στους χρόνους του Διαφωτισμού. Στο εμβληματικό έργο του Το Κοινωνικό συμβόλαιο (1762) αναλύει γιατί το κοινοβουλευτικό πολίτευμα που στηρίζεται στην αντιπροσώπευση δεν είναι δημοκρατία. Όταν ο Ρουσό κάνει λόγο για δημοκρατία (démocratie) ουσιαστικά εννοεί αυτό που λέμε σήμερα άμεση δημοκρατία. Ωστόσο και οι άλλοι στοχαστές και συγγραφείς της εποχής όταν γράφουν περί δημοκρατίας, εννοούν την άμεση δημοκρατία, διότι τότε ακόμη δεν υπήρχαν οι διαστρεβλώσεις του όρου «δημοκρατία» με τα πολλά επίθετα όπως σήμερα. Δημοκρατία σήμαινε μόνο αυτό που ήξεραν από την Αθήνα του 5ου και 4ου π.Χ. αιώνα και περιέγραφαν οι αρχαίοι ιστορικοί και φιλόσοφοι.
Ο Ρουσό χρησιμοποιεί επίσης τον όρο république (πολιτεία) για να δηλώσει κάθε νόμιμη πολιτεία, όπως η αριστοκρατία, η δημοκρατία και οποιαδήποτε άλλη πολιτεία που κυβερνάται από νόμους (ΚΣ, βιβλ. ΙΙ, κεφ. 6). Σε αυτήν ανήκει και το πολίτευμα της Αγγλίας που ήταν την εποχή εκείνη το μόνο κοινοβουλευτικό καθεστώς με κληρονομικό βασιλιά, αφού όλες οι άλλες χώρες είχαν απόλυτες μοναρχίες. Όμως ο Ρουσό είχε αρνητική άποψη για τον αγγλικό κοινοβουλευτισμό, ήταν ο πρώτος στοχαστής στη νεωτερικότητα ο οποίος άσκησε κριτική στην αντιπροσώπευση, που είναι φεουδαρχικός θεσμός, και ο πρώτος που ανέδειξε τις αρχές και το νόημα της άμεσης δημοκρατίας. Ποιο είναι όμως το νόημά της;
Στο Κοινωνικό συμβόλαιο η άμεση δημοκρατία στηρίζεται στην λαϊκή κυριαρχία, η οποία δεν γίνεται να αντιπροσωπευθεί, διότι συνίσταται ουσιαστικά στη γενική βούληση και αυτή δεν αντιπροσωπεύεται με κανέναν τρόπο: «υπάρχει είτε αυτή η ίδια είτε κάτι άλλο. δεν υπάρχει μέσος όρος». Επίσης: «Κάθε νόμος τον οποίο δεν έχει επικυρώσει ο λαός ως πρόσωπο είναι άκυρος δεν είναι νόμος». Και «Επειδή ο νόμος είναι η διακήρυξη της γενικής βούλησης, είναι σαφές ότι στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας ο λαός δεν μπορεί να αντιπροσωπεύεται». Εδώ βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας: οι νόμοι θεσπίζονται από τον λαό, πράγμα που δεν ισχύει για τις άλλες νόμιμες πολιτείες.
Ο Ρουσό γράφει επίσης ότι «από την στιγμή που κάποιος λαός αποκτήσει αντιπροσώπους δεν είναι πλέον ελεύθερος, ούτε υπάρχει» (ΚΣ ΙΙΙ, 15). Έτσι καταλαβαίνουμε την αρνητική γνώμη του Ρουσό για το αγγλικό πολίτευμα: «Ο αγγλικός λαός νομίζει ότι είναι ελεύθερος. απατάται οικτρά. είναι ελεύθερος μόνο κατά τη διάρκεια εκλογής των μελών του κοινοβουλίου. μόλις εκλεγούν, είναι δούλος, δεν είναι τίποτα» (ΚΣ ΙΙΙ, 15). Δηλαδή από την στιγμή που αναθέτουμε τη εξουσία στους άλλους, στους αντιπροσώπους, αλλοτριωνόμαστε και δεν είμαστε ελεύθεροι, αλλά δούλοι των αντιπροσώπων. Εδώ συναντάται για πρώτη φορά, μετά τον 4ο π.Χ. αιώνα, το πολιτικό νόημα της ελευθερίας που είναι η άμεση συμμετοχή όλων των πολιτών στην εξουσία, όπως υπήρχε στην αθηναϊκή δημοκρατία και διατυπώθηκε με μοναδικό τρόπο από τον Αριστοτέλη. Αυτό το πολιτικό νόημα της ελευθερίας, που υλοποιείται μόνο στην άμεση δημοκρατία, δεν υπάρχει σήμερα και συγκαλύπτεται μεθοδικώς, τεχνηέντως και σκοπίμως από όλους τους πολιτικούς και τους διανοουμένους, πλην της Arendt και του Καστοριάδη.
Δημοκρατία λοιπόν σημαίνει όχι αντιπροσώπευση, όχι κόμματα και γραφειοκρατία, αλλά άμεση συμμετοχή των ατόμων στην άσκηση της εξουσίας, στη λήψη των αποφάσεων και στην θέσπιση των νόμων, με βάση τη «συνέλευση του λαού» και την «διαβούλευση» - αυτά σημαίνουν λαϊκή κυριαρχία που αναλύει ο Ρουσό. Έτσι η άμεση δημοκρατία είναι συμμετοχική και διαβουλευτική. Ενώ το αντιπροσωπευτικό πολίτευμα, που έκτοτε ονομάσθηκε République (Republic) χαρακτηρίζεται από την κοινοβουλευτική κυριαρχία, δηλαδή οι λίγοι αντιπρόσωποι ασκούν την εξουσία, θεσπίζουν τους νόμους και λαμβάνουν τις αποφάσεις. Η οργανωτική βάση του και η πολιτική αρχή του προέρχονται από τη ρωμαϊκή Respublica, η οποία ποτέ δεν ήταν δημοκρατική, αλλά από την αρχή της μέχρι την κατάλυσή της τον 1ο π.Χ. αιώνα από τον Αύγουστο ήταν μια ολιγαρχική αριστοκρατία, παρά τις σημαντικές σταδιακές κατακτήσεις που είχαν καταφέρει οι πληβείοι (δήμαρχοι, νόμοι, comitia, consilia plebis).
Το κοινοβουλευτικό πολίτευμα, παρά τις εκλογές, τις σημαντικές ατομικές ελευθερίες, τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα, δεν είναι δημοκρατία αλλά «φιλελεύθερη ολιγαρχία», όπως πολύ σωστά το αποκάλεσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Όσοι το αποκαλούν «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» απατούν ή απατώνται – tertium non datur. Η μετάφραση λοιπόν του όρου republic, république στα ελληνικά ως «δημοκρατία» είναι εντελώς λανθασμένη και οδηγεί σε γελοιότητες, όπως όταν λ.χ. μεταφράζεται επισήμως το Republic of Egypt ως «Δημοκρατία της Αιγύπτου»!
Τις τελευταίες δεκαετίες κάποιοι πολιτικοί, συνταγματολόγοι, εναλλακτικοί και αριστεροί διανοούμενοι χρησιμοποιούν προβληματικούς όρους όπως «διαβουλευτική δημοκρατία», «συμμετοχική δημοκρατία» κ.ά. Aς θυμηθούμε τους κεντρώους Tony Blair, Ségolène Royal και Γιώργο Α. Παπανδρέου που κήρυσσαν την «συμμετοχική δημοκρατία» δημιουργώντας μεγάλες συγχύσεις, οι οποίες επανελήφθησαν από τον κυβερνητικό και μη ΣΥΡΙΖΑ και αργότερα από τον ανεκδιήγητο Κασελάκη! Επίσης στις αντιλήψεις αυτές γίνεται χρήση όρων όπως δημοψηφίσματα, ανάκληση αξιωματούχων ή λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία, που θεωρούνται «θεσμοί άμεσης δημοκρατίας»! Φυσικά πρόκειται για μεγάλη σύγχυση, διότι οι όροι αυτοί υποδηλώνουν απλώς κάποια άμεση συμμετοχή των ατόμων εντός του ολιγαρχικού πολιτεύματος. Είναι οξύμωρο να υπάρχουν θεσμοί άμεσης δημοκρατίας σε ολιγαρχικό πολίτευμα. Το αποτέλεσμα αυτών των συγχύσεων είναι ότι ζούμε σε θολό εννοιολογικό σύμπαν και σε νοσηρή πολιτική πραγματικότητα.
Η σύγχυση μεγάλωσε όταν μετά τα κινήματα των πλατειών το 2011 για πραγματική δημοκρατία, ο μέχρι τότε παραγκωνισμένος όρος «άμεση δημοκρατία» εισέβαλε στο λεξιλόγιο πολλών και διαφόρων σπεκουλαδόρων. Μία από τις αιτίες της σύγχυσης είναι το γεγονός ότι η άμεση δημοκρατία ταυτίσθηκε με τις συνελεύσεις και τις οριζόντιες διαδικασίες με συνέπεια να αναλωθεί σε διαδικασιακές κατευθύνεις. Επί πλέον οι συνελεύσεις των πλατειών δεν πρότειναν ουσιαστικές θεσμικές αλλαγές για πορεία προς τον ομολογημένο σκοπό. Δηλαδή η άμεση δημοκρατία δεν αντιμετωπίσθηκε ως επικείμενη θεσμική αλλαγή και ως πολίτευμα. Στην ελληνική εκδοχή του το κίνημα παραδόθηκε στον αντιμνημονιακό μονόδρομο και στις αριστερές κομματικές σκοπιμότητες με συνέπεια να μην δώσει κάποιο σημαντικό πολιτικό αποτέλεσμα και να διαλυθεί σε α-πολιτικές κινήσεις, όπως αυτοδιαχειριστικά εγχειρήματα, οικονομικές προσπάθειες, τοπικές διεκδικήσεις, απομεγεθυνσιακές ή οικολογικές κατευθύνσεις και προσχωρήσεις στις συριζαϊκές δημαγωγίες.
H σημερινή μεγάλη κρίση που διέρχεται το αντιπροσωπευτικό πολίτευμα, η αποτυχία του να αντιμετωπίσει τα βασικά κοινωνικά προβλήματα και την οικολογική καταστροφή, η απαξίωσή του από μεγάλα κοινωνικά στρώματα που οδηγούνται στην απογοήτευση, στην αποχή, στην ιδιώτευση και στην ακροδεξιά, καθώς επίσης η αποτυχία και η εξαΰλωση της Αριστεράς αναδεικνύουν την ανάγκη για ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Το ζητούμενο είναι η κατάλληλη πορεία προς αυτό. Για να υπάρξει ένα κίνημα που να έχει σκοπό την άμεση δημοκρατία πρέπει να ξεκινήσει από ορισμένες βασικές παραδοχές, όπως:
1. Τα σημερινά αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα δεν είναι δημοκρατικά, αλλά ολιγαρχικά
2. Ο σκοπός πρέπει να είναι η άμεση δημοκρατία ως πολίτευμα, με θεσμούς, αξίες και αρχές.
3. Η άμεση δημοκρατία είναι σταδιακή πορεία θεσμικών αλλαγών, άρα
4. Πρέπει να υπάρξουν προτάσεις για συγκεκριμένες θεσμικές αλλαγές εντός του υπάρχοντος συστήματος που θα αποτελέσουν εφικτούς στόχους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου