[Δημοσιεύθηκε
στην Εφημερίδα των Συντακτών, 15
Νοεμβρίου 2019]
Γιώργος
Ν. Οικονόμου
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΟΣ ΔΗΜΟΤΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Μurray
Bookchin
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΕΣ
ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Επιλεγμένα
κείμενα
μτφρ. Θ. Καρυώτης, Γ. Στεφανίδης
Οι εκδόσεις των συναδέλφων, Αθήνα,
2017.
Το βιβλίο αυτό αποτελείται από επιλεγμένα κείμενα του Μάρεϊ
Μπούκτσιν, που καλύπτουν μία μεγάλη γκάμα των θεμάτων με τα οποία αυτός ασχολήθηκε:
διαλεκτικός νατουραλισμός, κοινωνική οικολογία, αναρχισμός... Πρέπει κατ’ αρχάς
να δοθεί ένα ανακουφιστικό «εύγε» στους μεταφραστές που χρησιμοποίησαν τον όρο «ελευθεριακός δημοτισμός» για να
μεταφράσουν τον βασικό όρο του Μπούκτσιν libertarian municipalism. Ευτυχώς επεκράτησε το αυτονόητο και ακολουθήθηκε
η κυριολεκτική μετάφραση, διότι τα περισσότερα έργα του Μπούκτσιν στην ελληνική
τους μετάφραση ατύχησαν, αφού ο όρος αυτός αποδόθηκε ως «ελευθεριακός
κοινοτισμός». Το κακό ξεκίνησε στη δεκαετία 1990 με το περιοδικό Κοινωνία και
Φύση, συνεχίσθηκε σε άλλα περιοδικά και βιβλία και συνεχίζεται δυστυχώς ακόμη
και σήμερα από κάποιους. Η μετάφραση ενός όρου δεν είναι θέμα γούστου και
ιδεολογίας, είναι πρωτίστως ηθικό ζήτημα σεβασμού στην ορολογία του
μεταφραζόμενου συγγραφέα.
Άλλωστε ο ίδιος ο ίδιος ο Μπούκτσιν διαφοροποιείται
ρητώς από τα κοινοτιστικά (communitarian) εγχειρήματα,
διότι αυτά ασχολούνται με ζητήματα κοινωνικά, οικονομικά, παραγωγής, ενώ η δική
του πρόταση είναι πολιτική και ασχολείται με το πρόβλημα της εξουσίας. Βασικό
στοιχείο της προσέγγισής του είναι ο δήμος (municipality),
o δε «ελευθεριακός δημοτισμός» αποσκοπεί στην
εκπλήρωση των ιστορικών δυνατοτήτων του δήμου ως στίβου ανάπτυξης του διαλόγου
και της πράξης. Όπως τονίζει: «Το να
αγνοούμε την ελάχιστη πολιτειακή μονάδα της πολιτικής και της δημοκρατίας θα
ήταν σαν να παίζουμε σκάκι δίχως σκακιέρα». Άρα, δεν είναι μόνο λανθασμένη και αυθαίρετη η
απόδοση του όρου municipalism με
«κοινοτισμό», αλλοιώνει επίσης το νόημα της σκέψης του Μπούκτσιν.
Επί πλέον, ο όρος «κοινοτισμός»
αποδίδει τον όρο communitarianism, που
χρησιμοποιήθηκε κατά την συζήτηση στις
ΗΠΑ από τη δεκαετία 1980 για να εκφράσει γενικώς την κριτική που ασκήθηκε από
κάποιους διανοουμένους (communitarians) στις
φιλελεύθερες απόψεις του John Rawls και άλλων διανοουμένων (liberals)
για την πολιτική και την δικαιοσύνη. Στην ελληνική βιβλιογραφία οι όροι αυτοί αποδόθηκαν
με τα φυσιολογικά τους αντίστοιχα (κοινοτιστές, φιλελεύθεροι), άρα υπάρχει ένας
επί πλέον λόγος που θα πρέπει να αποκατασταθεί η ορολογία του Μπούκτσιν ως
«ελευθεριακός δημοτισμός». Ένα λάθος δεν πρέπει να διαιωνίζεται, καλό είναι
κάποτε να σταματήσει.[1]
Υπάρχουν επίσης και άλλα μεταφραστικά
προβλήματα σε άλλα μεταφρασμένα βιβλία του
Αμερικανού στοχαστή. Παράδειγμα, ο όρος localism που αποδίδεται με τον όρο του Latouche «τοπικοποίηση» (localisation). Δημιουργείται έτσι σύγχυση, διότι ο
Λατούς χρησιμοποιεί τον όρο αποκλειστικά για οικονομικές και παραγωγικές
δραστηριότητες, ενώ ο Μπούκτσιν χρησιμοποιεί τον localism
με πολιτική έννοια. Εννοεί τη συμμετοχή των δημοτιστών στις δημοτικές εκλογές
για να επιτύχουν τοπικές συνελεύσεις και
τοπικά συμβούλια, τα οποία στη συνέχεια θα συγκροτήσουν τις συνομοσπονδίες. Στο
σημείο αυτό δίνει έμφαση και ο Δημ. Ρουσσόπουλος στον πρόλογο του εν λόγω βιβλίου.
Επιμένω στα ζητήματα της ορολογίας, διότι
το έργο και η πορεία του ίδιου του Μπούκτσιν έχουν κάποιες ασυνέχειες και
τομές, οφειλόμενες σε κάποιους όρους που φαίνεται να επικαλύπτει ο ένας τον
άλλον, επίσης σε αλλαγές στην ορολογία και σε διαφοροποιήσεις στις απόψεις –
άρα οι άστοχες μεταφραστικές επιλογές δυσκολεύουν περισσότερο την κατανόηση της
σκέψης του. Ενώ λ.χ. αρχικώς ο Μπούκτσιν χρησιμοποιεί τον όρο «συνομοσπονδιακός
δημοτισμός», στη συνέχεια επιλέγει τον «ελευθεριακό δημοτισμό» και καταλήγει
στον «κομμουναλισμό». Η πιο σημαντική όμως αλλαγή είναι στα μέσα της δεκαετίας
1990 όταν διαφοροποιείται από τον αναρχισμό και το 1999, σε γεροντική ηλικία πια,
δηλώνει δημοσίως ότι δεν είναι αναρχικός αλλά «κομμουναλιστής», πράγμα που
σημαίνει ότι αναιρούνται οι αναρχικές συνιστώσες όλου του περασμένου έργου του.
Δηλαδή σημερινές εκφράσεις του τύπου «ο
αναρχικός Μπούκτσιν», είναι ψευδείς και στερούνται νοήματος. Οπότε τίθεται
ζήτημα για το ξαναδιάβασμα του έργου του υπό το φως των γραπτών των τελευταίων
επτά χρόνων της ζωής του.
Ένα σημαντικό ζήτημα για την
πολιτική δράση είναι η δυνατότητα προσανατολισμού μέσα από τους πολλούς όρους
που έχει χρησιμοποιήσει ο Μπούκτσιν. Μεταξύ αυτών είναι και η «άμεση δημοκρατία»,
στην οποία αναφέρεται σε αρκετά γραπτά του. Το ερώτημα που τίθεται είναι τι
σημαίνει «άμεση δημοκρατία» και πώς αυτή συνδέεται με τον «ελευθεριακό
δημοτισμό» ή τον «κομμουναλισμό». Ο Μπούκτσιν εξηγεί σαφώς ότι ο «ελευθεριακός
δημοτισμός» περιλαμβάνει και ένα οικονομικό πρόγραμμα για την οικονομία. Το
λιγώτερο που ζητά είναι η δημοτικοποίηση της οικονομίας, δηλαδή η επίβλεψη της
γης και των εργατικών εγχειρημάτων από το δήμο, από τους συμμετέχοντες σε
ελεύθερες συνελεύσεις και από τα συμβούλια στις συνομοσπονδίες. Η καθοδηγητική
αρχή είναι «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του στον καθένα ανάλογα
με τις ανάγκες του». Ως γνωστόν την φράση αυτή χρησιμοποίησε ο Μαρξ ως βασική αρχή
για το στάδιο του κομμουνισμού.
Είναι εμφανές πως ο Μπούκτσιν έμεινε πιστός
στην μαρξική ιδέα του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, παρόλες τις κριτικές
που άσκησε σε άλλα σημεία της μαρξικής θεωρίας. Ο ελευθεριακός δημοτισμός ή
κομμουναλισμός επιζητεί τα ίδια με τον Μαρξ, έχει τον ίδιο σκοπό. Απλώς ο
Μπούκτσιν αλλάζει τα μέσα και προτείνει τις ελεύθερες λαϊκές συνελεύσεις, αντί
για το Κόμμα και την προλεταριακή επανάσταση. Το ερώτημα που τίθεται είναι τι
ρόλο παίζει η άμεση δημοκρατία στο πλαίσιο αυτό. Στα κείμενά του όμως δεν έχει κάποια
αναλυτική περιγραφή για το πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, παρότι αναφέρεται αρκετές
φορές με θετικό τρόπο στην αθηναϊκή δημοκρατία και την δημοκρατική πολιτική. Έχει
μόνο γενικές αναφορές.
Άμεση δημοκρατία για τον Μπούκτσιν
σημαίνει τελικώς τις δημοτικές συνελεύσεις και την συνομοσπονδιοποίησή τους. οι οποίες θα πρέπει να
αποφασίσουν την δημοτικοποίηση των αγαθών και την εφαρμογή της κομμουναλιστικής
ή κομμουνιστικής αρχής που είδαμε προηγουμένως. Αυτό σημαίνει ότι ο Μπούκτσιν
έχει προαποφασίσει τι θα αποφασίζουν οι συνελεύσεις, δηλαδή καταστρατηγεί την
βασική αρχή της άμεσης δημοκρατίας του αυτοκαθορισμού και του
αυτοπροσδιορισμού. Αθελά του καταργεί την διαβούλευση με ελευθερία και ισότητα,
την αρχή της αυτονομίας, υιοθετώντας την αρχή της ετερονομίας για τις συνελεύσεις
που οραματίζεται. Έτσι στο όραμα τού Μπούκτσιν για σοσιαλισμό και κομμουναλισμό
η άμεση δημοκρατία είναι απλώς ένα εργαλείο.
καταργείται ως πολίτευμα και υφίσταται μόνο ως διαδικασία. Έτσι επεκράτησε η
λανθασμένη εικόνα της άμεσης δημοκρατίας, όχι μόνο στους επηρεασμένους από τον
Μπούκτσιν, αλλά και σε πολλούς άλλους.
Χρειάζεται λοιπόν η αποκατάσταση της
άμεσης δημοκρατίας ως πολιτεύματος και ως στόχου του πολιτικού αγώνα. Αυτή δεν
μπορεί να επιτευχθεί εάν δεν γίνει πλήρης απεξάρτηση από τον μαρξισμό, τον
σοσιαλισμό, τον κομμουνισμό και την εσχατολογία της αταξικής κοινωνίας, που
συγκάλυψαν επί πολλά χρόνια την αξία της άμεσης δημοκρατίας ως πολιτεύματος. Το
βιβλίο «Ελευθεριακές διαδρομές» δίνει μία γενική εικόνα των διαφόρων στιγμών
του Μπούκτσιν και αποτελεί μέσον για την διασάφηση και κατανόηση των στιγμών
αυτών. Όμως για την αποκατάσταση της άμεσης δημοκρατίας ως πολιτεύματος και ως
στόχου του πολιτικού αγώνα χρειάζεται η βοήθεια άλλων στοχαστών, όπως ο Ρουσσώ, η
Άρεντ και ο Καστοριάδης.
[1]
Για ιστορικούς και
δεοντολογικούς λόγους θα πρέπει να αναφερθεί ότι η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε
ο σωστός όρος «ελευθεριακός δημοτισμός» ήταν το 2006 στην ελληνική μετάφραση του
Αλ. Γκεζερλή στο κείμενο του Μπούκτσιν, The Communalist
Project,
εκδ. Αλεξάνδρεια.
Έχετε δίκιο σχετικά με τις μεταφραστικές σας επισημάνσεις. Επίσης, έχετε δίκιο σχετικά με την ύστερο πολιτικό βίο του Μπούκτσιν. Πράγματι, αποκήρυξε τον αναρχισμό. Τέλος, συμφωνώ και στο ότι θεωρούσε ότι οι αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις στο επίπεδο του δήμου θα αποφάσιζαν για την κομουνιστικοποίηση της ζωής. (Μια θεολογικού τύπου βεβαιότητα.)
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ πολύ για το σχόλιό σας. Γράφω ένα μεγαλύτερο κριτικό κείμενο για τον Μπούκτσιν που νομίζω θα σας ενδιαφέρει. Όταν κυκλοφορήσει θα λάβετε γνώση.
ΑπάντησηΔιαγραφήΘα χαρώ να με ενημερώσετε!
ΔιαγραφήΤο μεγαλύτερο κείμενο που σας έλεγα κυκλοφόρησε σε βιβλίο μου με τίτλο ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΞΑΝΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕκδ. Athens School, 2021.