ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ Κ. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ

Γιώργος Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ
ΤΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ
Νέα Κοινωνιολογία, αρ. 43, χειμώνας 2006-07

**Το παρόν είναι μια προσωρινή καταγραφή των χαρακτηριστικών σταθμών στο βίο και το έργο του Κ. Καστοριάδη (1922-1997) και σκοπό έχει να δώσει μια χρονολογική σειρά των βασικών κειμένων του με τις βασικές ιδέες έτσι ώστε να καταστεί ευκολότερη η παρακολούθηση της εξέλιξης της σκέψης του. Επιφυλλάσσομαι για μια αρτιώτερη παρουσίαση στο μέλλον.

1922: Γέννηση στις 11 Μαρτίου στην τότε ονομαζόμενη Κωνσταντινούπολη του Κορνήλιου Καστοριάδη, του οποίου η οικογένεια (Καίσαρ και Σοφία) τον Ιούλιο μετακομίζει στην Αθήνα.
1937: Εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών όπου σπουδάζει Νομικά, Οικονομία και Φιλοσοφία.
Εντάσσεται ήδη από την τελευταία τάξη του Γυμνασίου στην ΟΚΝΕ, την οργάνωση νεολαίας του ΚΚΕ. Τα τρία μέλη του πυρήνα στον οποίο ανήκε ο Καστοριάδης συλλαμβάνονται απο την αστυνομία του δικτατορικού καθεστώτος βασανίζονται αλλά δεν τον καταδίδουν. Από την οργάνωση αποχωρεί μετά από λίγο διάστημα.
1941: Εναντιώνεται στον «σωβινιστικό προσανατολισμό» του ΚΚΕ και ιδρύει μαζί με άλλους την «Νέα Εποχή», παράνομη ομάδα και περιοδικό.
1942: Προσχωρεί στην τροτσκιστική ομάδα του Αγι Στίνα (ψευδώνυμο του Κερκυραίου αγωνιστή Σπύρου Πρίφτη), πολλά μέλη της οποίας εκτελέσθηκαν από την ΟΠΛΑ, τη μυστική αστυνομία του ΚΚΕ, όπως έχει γράψει ο ίδιος αλλά και ο Στίνας στο βιβλίο του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ- ΟΠΛΑ. Θα διατηρήσει μέχρι το τέλος μεγάλη φιλία με τον Στίνα, ο οποίος θα είναι ο πρώτος ουσιαστικός εισηγητής των ιδεών του στην Ελλάδα και ο πρώτος μεταφραστής του. Το στεφάνι που έστειλε ο Καστοριάδης στην κηδεία του το 1987 έγραφε: «στον οιονεί πατέρα μου».
1944: Δημοσιεύει τα πρώτα του κείμενα στα Ελληνικά για τις κοινωνικές επιστήμες και τον Max Weber στο περιοδικό Αρχείον Κοινωνιολογίας και Ηθικής.
1945: Φεύγει από την Ελλάδα για το Παρίσι ως υπότροφος της Γαλλικής κυβερνήσεως με το πλοίο «Ματαρόα» μαζί με άλλους περίπου διακόσιους νέους Ελληνες μεταξύ των οποίων ο Κώστας Αξελος, ο Κώστας Παπαιωάννου, η Μιμίκα Κρανάκη, ο Νίκος Σβορώνος κ.ά. Στην αλλοδαπή οι περισσότεροι μεγαλούργησαν ενώ, στην μεταδεκεμβριανή και εμφυλιακή Ελλάδα θα ανταμείβονταν σίγουρα με φυλακή, εξορία στα ξερονήσια ή εκτελεστικό απόσπασμα, όπως χιλιάδες άλλοι νέοι. Στο Παρίσι προσχωρεί στο τροτσκιστικό Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI).
Προτίθεται να συγγράψει μία διατριβή της οποίας το θέμα ήταν ότι κάθε ορθολογική θεμελίωση της φιλοσοφίας οδηγεί σε απορίες, αδιέξοδα και αντιφάσεις. Το σχέδιο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, όμως η αντίληψη αυτή καθόρισε την μετέπειτα πνευματική του πορεία, και υπάρχει σε πολλά κείμενα του.
1946: Στο εσωτερικό του PCΙ συγκροτεί μία ομάδα μαζί με τον Claude Lefort και άλλους, γνωστή ως «τάση Chaulieu-Montal»- τα ψευδώνυμά τους.
«Για το καθεστώς της Σοβιετικής Ενωσης και κατά της υπερασπίσεώς της», Bulletin interieur du PCI, No 31, Αύγουστος 1946 (Τώρα στο Η γραφειοκρατική κοινωνία 1).
1948: Αποχωρεί από το PCΙ διαρρηγνύοντας οριστικά τις σχέσεις του με τον τροτσκισμό και ιδρύει μαζί με τον Claude Lefort και άλλους την ομάδα Socialisme ou Barbarie.
Αρχίζει να εργάζεται ως οικονομολόγος στον ΟΟΣΑ
1949: Κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του περιοδικού Socialisme ou Barbarie, του οποίου κύριος εμψυχωτής και καθορίζων τον προσανατολισμό του είναι ο Καστοριάδης.
Διαγράφονται οι διαφωνίες με τον τροτσκισμό και καταγγέλλεται το καθεστώς εξουσίας στην ΕΣΣΔ ως το «αποτελεσματικότερο όργανο εκμετάλλευσης και καταπίεσης των μαζών» καθώς επίσης και η «δικτατορία του προλεταριάτου» ως η δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος.
«Οι παραγωγικές σχέσεις στην Ρωσσία». Ανάλυση και κριτική, της Ρώσσικης κοινωνίας, του σταλινισμού και της σύγχρονης κομμουνιστικής γραφειοκρατίας η οποία εγκαθίδρυσε ένα νέο καθεστώς εκμετάλλευσης και καταπίεσης με κύριο συντελεστή το Κομμουνιστικό Κόμμα. Αυτό οδηγεί στον ορισμό της ταξικής κοινωνίας όχι σύμφωνα με την κατοχή και τον έλεγχο της ιδιοκτησίας και των μέσων παραγωγής αλλά σύμφωνα με την κατοχή και την άσκηση της εξουσίας. Θέτει έτσι ως βασική διαίρεση (αντίφαση) στις σύγχρονες κοινωνίες, όχι τη μαρξιστικη αντίφαση μεταξύ παραγωγικών σχέσεων και παραγωγικών δυνάμεων, αλλά τη διαίρεση ανάμεσα σε διευθύνοντες και εκτελεστές, την αντίφαση ανάμεσα σε αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις και σε αυτούς που τις εκτελούν, σε αυτούς που ασκούν την εξουσία και σε αυτούς που υπακούουν.
Διακηρύσσεται, για το ‘μεταβατικό στάδιο’, η αντιγραφειοκρατική οργάνωση της κοινωνίας και της πολιτικής εξουσίας. Επίσης η άμεση δημοκρατία και η κατάργηση των μονίμων αντιπροσώπων (κράτους και κόμματος), πράγμα που σημαίνει ότι η αλλαγή και η οικοδόμηση της αυτόνομης κοινωνίας είναι έργο των ίδιων των ανθρώπων και της αυτόνομης δράσης τους και όχι κάποιου κόμματος ή διευθυντηρίου. Διαγράφονται έτσι εξ αρχής και οι διαφωνίες με τον λενινισμό, στον οποίο αντιπαραθέτει την αυτοοργάνωση, την αυτοδιαχείρηση και την αυτονομία. Την έννοια της αυτονομίας, η οποία είναι βασική στο έργο του, δεν θα πάψει έως το τέλος της ζωής του να αναπτύσσει, να αναλύει, να εμβαθύνει και να την υπερασπίζεται φιλοσοφικώς, πολιτικώς, ψυχαναλυτικώς (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι προσπαθεί να τη θεμελιώσει θεωρητικώς).
Καθ' όλη την διάρκεια της έκδοσης του περιοδικού ο Καστοριάδης δημοσιεύει (όπως άλλωστε όλα τα μέλη της ομάδας) με ψευδώνυμα: Paul Cardan, Pierce Chaulieu, Jean Delvaux, Marc Noiraud.
1953: «Sur la dynamique du capitalisme» («Η δυναμική του καπιταλισμού»), κριτική της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ, ο οποίος την παρουσίασε ως επιστήμη. Η κρίση του καπιταλισμού δεν είναι η «αναρχία της αγοράς», η υπερπαραγωγή, η αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου ή η πτώση του ποσοστού του κέρδους.
Η κριτική στον Μαρξ θα συνεχισθεί στα επόμενα έτη και θα επεκτείνεται διαρκώς σε όλους τους τομείς (οικονομία, πολιτική, φιλοσοφία) μέχρι της πλήρους απορρίψεως του. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί στον βίο και στο έργο του Καστοριάδη είναι η διαρκής και συνεχής απόρριψη των ζωτικών μύθων και αρμών του μαρξισμού και του κομμουνισμού. Η απόρριψη του σοβιετικού μοντέλου και των κομμουνιστικών κομμάτων, η απόρριψη του λενινισμού και του μαρξισμού, δεν ακολουθείται από υιοθέτηση του μαοϊσμου ή άλλου είδους κομμουνισμού, όπως έκαναν πάρα πολλοί διανοούμενοι της Αριστεράς.
1955-57: «Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού». Κριτική σε ιδέες του Μαρξ και των μαρξιστών. Σοσιαλισμός δεν είναι η «εθνικοποίηση», η «κρατικοποίηση», η «σχεδιοποίηση» ή η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, αλλά η αυτόνομη δραση των ανθρώπων και η οργάνωση της αυτονομίας τους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η λέξη «σοσιαλισμός» στα πρώτα κείμενα του, ουσιαστικώς σημαίνει αυτό που θα ονομάσει αργότερα αυτονομία, και ως εκ τούτου δεν έχει τίποτε το κοινό με την πρακτική των ανατολικών «σοσιαλιστικών» καθεστώτων, ούτε με την εκδοχή των σοσιαλιστικών, σοσιαλδημοκρατικών ή κομμουνιστικών κομμάτων της Δύσεως. Για το νέο ήθος και ύφος που εισάγει το κείμενο αυτό ας αναφέρουμε ενδεικτικως την αποψή του ότι πρέπει να λαμβάνεται υπ’όψιν η ψυχοσεξουαλική διάσταση του ατόμου για όλα τα πράγματα και όλες τις αντιλήψεις που συμβαίνουν εντος της κοινωνίας. Τονίζεται η αναγκαιότητα και η σημασία της άμεσης δημοκρατίας σε όλους τους τομείς για την πραγματική κυριαρχία των ανθρώπων, για την λήψη των αποφάσεων και την άσκηση της εξουσίας από τους ίδιους τους ανθρώπους χωρίς αντιπροσώπους. Ετσι η άμεση δημοκρατία είναι η πολιτική οργάνωση που αντικαθιστά το σχήμα του σοσιαλισμού. Η εξουσία αυτή πρέπει να αλλάξει όχι μόνο την πολιτική οργάνωση αλλά και την μορφή και την οργάνωση της εργασίας και της τεχνικής, την οικονομία, την παιδεία, τις σχέσεις, και εν γένει όλη την κοινωνική ζωή. Προτείνονται τα συμβούλια ως καθολική μορφή οργανώσεως της κοινωνίας, η εξίσωση των μισθών και των εισοδημάτων, και η κατάργηση της γραφειοκρατίας και της ιεραρχίας. Προς τον σκοπό αυτό ο «οικονομικός υπολογισμός» θα πρέπει να γίνεται με αφετηρία τους χρόνους εργασίας και να βασίζεται στην ισοδυναμία/ ισαξία όλων των εργασιών.
1958: Η ομάδα, η οποία αριθμεί περίπου σαράντα άτομα (το περιοδικό πουλάει περίπου 700 αντίτυπα), εκδίδει το πρώτο τεύχος του εργατικού περιοδικού της Pouvoir Ouvrier.
Αποχώρηση του Lefort, του Simon και άλλων οι οποίοι ίδρυσαν την ILO (Informations et Liaisons Ouvrieres), ένεκα διαφωνιών με τις απόψεις του κειμένου, «Προλεταριάτο και οργάνωση». Οπως όλα σχεδόν τα κείμενα πριν από την δημοσίευση τους, έτσι και αυτό συζητήθηκε εντός της ομάδας και- όπως και άλλα- συνάντησε αντιθέσεις στους κόλπους της. Κυρίως η άποψη ότι έπρεπε να προχωρήσουν σε οργανωτική ανασυγκρότηση οδήγησε στην αποχώρηση των ανωτέρω. Η διαφωνία αυτή δεν ήταν η μόνη αλλά επακολούθησαν και άλλες.
1959: «Προλεταριάτο και οργάνωση». Κριτική και απόρριψη της παραδοσιακής λενινιστικής θεωρίας για την οργάνωση της εργατικής τάξεως και το Κόμμα και η διατύπωση μιας καινούριας αντιλήψεως για τον ρόλο και την δομή της πολιτικής οργάνωσης: αυτονομία των μονάδων βάσης, άμεση δημοκρατία, συλλογικές αποφάσεις από όλους τους ενδιαφερομένους, αιρετοί και ανακλητοί αντιπρόσωποι.
1960-61: «Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο καπιταλισμό». Η ανάλυση των νέων μορφών του συγχρόνου καπιταλισμού εν συγκρίσει με αυτόν του 19ου αιώνα: η φθορά σημαντικών παραδοσιακών αξιών, όπως η εργασία, η οικογένεια, η θρησκεία, η εκπαίδευση. Για πρώτη φορά εισάγεται η έννοια της ιδιωτικοποίησης/ιδιώτευσης (privatisation), της αδιαφορίας για τα κοινά και της πολιτικής απάθειας: «η ιδιώτευση του ατόμου είναι το πιο έντονο χαρακτηριστικό των συγχρόνων καπιταλιστικών κοινωνιών». Οι μόνες αξίες που προβάλουν είναι η κατανάλωση και η παντός είδους διασκέδαση. Κριτική σε βασικές απόψεις του Μαρξ και απόρριψή τους, όπως λ.χ. ότι η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα. Η «επισήμανση της ανάγκης αναπροσανατολισμού του επαναστατικού κινήματος στις διαμορφωμένες νέες συνθήκες». Το τελευταίο δεν πρέπει να ασχολείται μόνο με το οικονομικό ζήτημα αλλά και με τις ανθρώπινες σχέσεις εν γένει, την οικογένεια, την γυναίκα, τους νέους, την ψυχοσεξουαλική ζωή, την καθημερινή ζωή κ.ά.
Παρακολουθεί τα σεμινάρια του Lacan και αρχίζει την προσωπική του ψυχανάλυση. Η ενασχόληση του με την φροϋδική θεωρία και την ψυχανάλυση θα επηρεάσει την μετέπειτα πορεία του και θα παίξει βαρύνοντα ρόλο στην συγκρότηση της θεωρίας του για την φαντασία και την δημιουργία.
Επαγγελματικώς γίνεται Chef de la division des etudes nationales στον ΟΟΣΑ.
Προσκαλεσμένος του Πανεπιστημικού Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Σπουδών του Τορίνου για μια σειρά μαθημάτων πάνω στα «Προβλήματα ισορροπίας και ανάπτυξης της σύγχρονης ευρωπαϊκής οικονομίας».
1963: Οι P. Brune, J.-F. Lyotard, R. Maille, Vega κ.ά. διαφωνούν, αποχωρούν και διατηρούν το Pouvoir Ouvrier.
1964: «Να ξαναρχίσουμε την επανάσταση». Η απόρριψη του μαρξισμού στον τομέα της οικονομίας, της πολιτικής και της οργάνωσης: «Εκτος από μερικές αφηρημένες ιδέες, τίποτε από ό.τι είναι ουσιώδες μέσα στο Κεφάλαιο δεν συναντάται στην σημερινή πραγματικότητα». Η ριζοσπαστική αυτή διατύπωση θα επισύρει την οργή και τις κακοήθεις ύβρεις των απανταχού μαρξιστών και κομμουνιστών.
1964-65: «Μαρξισμός και επαναστατική θεωρία». Ολοκληρώνει την φιλοσοφική κριτική του στον μαρξισμό, απορρίπτοντας τον ως θεωρία της ιστορίας και της κοινωνίας και ως θεωρία του προτάγματος της αυτονομίας. «Θα πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στο να μείνουμε μαρξιστές η στο να μείνουμε επαναστάτες». Απορρίπτει τον οικονομικό ντετερμινισμό του μαρξισμού και τους δήθεν νόμους της ιστορίας και τον κατηγορεί ότι έχει γίνει πια μία ιδεολογία με την ίδια έννοια που έδινε ο Μαρξ στον όρο αυτό: ένα σύστημα ιδεών για τη νομιμοποίηση καθεστώτων εκμετάλλευσης και καταπίεσης (στις ανατολικές χώρες) ή για την αναρρίχηση στην εξουσία ομάδων και κομμάτων (στις άλλες χώρες). Απορρίπτει επίσης και την φονξιοναλιστική και στρουκτουραλιστική εξήγηση στην ανθρωπολογία, την ιστορία και την κοινωνιολογία. Πρώτη ανάπτυξη των εννοιών της φαντασίας, του ριζικού φαντασιακού και των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, του προτάγματος της αυτονομίας, κά., που συγκροτούν την οντολογία του, τις οποίες αναπτύσσει περαιτέρω στο δεύτερο μέρος στη Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Τις έννοιες αυτές δεν σταμάτησε να επεξεργάζεται και να εμβαθύνει ως το τέλος της ζωής του. Εισάγει έτσι μια άλλη καινούργια αντίληψη περί πολιτικής, αντίθετη με αυτήν που εκπορεύεται από την κληρονομημένη σκέψη. Πράγματι ο Καστοριάδης καταδεικνύει ότι η πολιτική σκέψη, από τον Πλάτωνα στον Μαρξ, παρουσιάσθηκε ως εφαρμογή μιας θεωρίας (ή επιστήμης) της ουσίας, μιας εν τέλει μεταφυσικής της ουσίας – της ουσίας της κοινωνίας και της ιστορίας. Θεμελιωμένη η σκέψη αυτή σε μια ταυτιστική οντολογία για την οποία είναι σημαίνει είναι καθορισμένο, συνεκάλυψε τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του κοινωνικού-ιστορικού, το οποίο δεν είναι παρά ριζικό φαντασιακό.
1965: «Η κρίση της σύγχρονης κοινωνίας». Η πολιτική έχει μετατραπεί σε αλλοτριωτική χειραγώγηση των ανθρώπων προς όφελος ιδιωτικών συμφερόντων. Υπάρχει κρίση του νοήματος της ζωής και κρίση στον εκκοινωνισμό των νέων ,πράγματα που οδηγούν στην πολιτική απάθεια, στην αδιαφορία για τα κοινά και απόσυρση στην ιδιωτική σφαίρα. Αυτές οι διαπιστώσεις και διαγνώσεις δεν σημαίνουν κα αποδοχή τους από τον Καστοριάδη, ο οποίος πιστεύει ότι η έξοδος από αυτήν την κατάσταση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την ανάδυση ενος κινήματος, με τη συνειδητή αμφισβήτηση και συλλογική δράση των ανθρώπων.
-Το τελευταίο τεύχος του Socialisme ou Barbarie (No 40, Ιούνιος).
1967: Η ομάδα Socialisme ou Barbarie διαλύεται και στο σχετικό κείμενο, που απευθυνόταν στους συνδρομητές και αναγνώστες του περιοδικού, επισημαίνεται η αύξουσα ιδιώτευση των ανθρώπων και η αποπολιτικοποίηση. Χαρακτηριστικά σημειώνεται: «δεν είχαμε ποτέ από την μεριά του κοινού του περιοδικού, τον τύπο απάντησης που ελπίζαμε και ο οποίος θα μπορούσε να μας βοηθήσει στο έργο μας. η στάση του παρέμεινε, εκτός από σπανιότατες εξαιρέσεις, η στάση των παθητικών καταναλωτών ιδεών. Μια τέτοια στάση του κοινού εντελώς συμβιβαστή με τον ρόλο και την στόχευση ενός περιοδικού παραδοσιακού τύπου, καθιστά μακροπρόθεσμα αδύνατη την ύπαρξη ενός περιοδικού όπως το Socialisme ou Barbarie».
1968: Ο Μάης του '68 έρχεται να επαληθεύσει τις αναλύσεις του Καστοριάδη. Πρωτεργάτες στην εξέγερση του Παρισιού, όπως ο Daniel Cohn-Bendit αναγνωρίζουν ότι εμπνεύσθηκαν από τις ιδέες του Καστοριάδη και του περιοδικού Socialisme ou Barbarie. Τα δύσκολα χρόνια της απομόνωσης και της γενικής σιωπής γύρω από τις πρωτοποριακές ιδέες του περιοδικού αντικαθίστανται από την διεθνή αναγνώριση της προσφοράς του. Αργότερα θα αρχίσουν εργασίες και διδακτορικές διατριβές για τον Καστοριάδη και το περιοδικό, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα.
«Η προδρομική επανάσταση». Γραμμένο εν θερμώ το κείμενο αυτό (με ψευδώνυμο Jean-Marc Coudray σε βιβλιο που περιείχε επίσης ένα κείμενο του Lefort και ένα του Morin) προβαίνει σε θετική αποτίμηση της εξέγερσης του Μάη '68, σε κριτική του κομμουνιστικού κόμματος και της εργατικής τάξης που υπήρξαν ουραγοί των γεγονότων. Στα γεγονότα αυτά φάνηκε η παθητικότητα της εργατικής τάξης και η υποταγή της στα οικονομικά αιτήματα και στην ιδεολογία της κατανάλωσης. Επιβεβαιώθηκε έτσι η εκ μέρους του απόρριψη του εργατισμού και του δήθεν ιστορικού ρόλου του προλεταριάτου που του είχε αποδώσει ο Μαρξισμός. Επισήμανση της αυτοανάπτυξης και αυτοσυγκράτησης της εξέγερσης καθώς και της άμεσης δημοκρατίας ως μέσου και σκοπού του δημοκρατικού κινήματος.
«Επιλεγόμενα σε μία θεωρία της ψυχής που μπόρεσαν να την παρουσιάσουν ως επιστήμη». Το πρώτο ίσως κείμενο του που δημοσιεύει χωρίς ψευδώνυμο. Ασκεί κριτική στις απόψεις των Λακανικών για τη δήθεν επιστήμη της ψυχανάλυσης, της οποίας αντιθέτως το έργο δεν είναι μία ενέργεια καθορισμένη από πριν πάνω σε ένα αντικείμενο, αλλά η ίδια η πορεία και η διαδικασία μεταξύ του αναλυτή και του αναλυόμενου. είναι ένας αυτο-μετασχηματισμός, μια συνδημιουργία, μια πρακτικο-ποιητική δραστηριότητα, που αποβλέπει στην αυτονομία του ατόμου.
1969: Συγκρότηση του quatrieme group, όπως ονομάσθηκε το κίνημα διαφωνούντων ψυχαναλυτών της λακανικής σχολής, μεταξύ των οποίων είναι και η ψυχαναλύτρια, τότε γυναίκα του Καστοριάδη, Piera Aulagnier, η οποία εκδίδει την επιθεώρηση L’ inconscient. To group υποστηρίζει και ο ίδιος με διαλέξεις, άρθρα και ενεργό συμμετοχή, χωρίς ποτέ να προσχωρήσει επισήμως.
1970: Αποκτά τον Οκτώβριο την γαλλική ιθαγένεια, παραιτείται τον Δεκέμβριο από τον ΟΟΣΑ στον οποίο είχε γίνει τον Φεβρουάριο «directeur de la Branche des statistiques et des comptes nationaux».
Εργάζεται με χρόνιους ψυχωτικούς σε ψυχιατρικό νοσοκομείο και σε κέντρο για ψυχωτικούς εφήβους. Στοιχεία από την εμπειρία του αυτή συναντώνται στο κείμενο του «La construction du monde dans la psychose» (1992, στο Fait et a Faire).
1972: Συμμετέχει στην σύνταξη του περιοδικού Textures μαζί με τους C. Lefort, Μ. Gauchet, R. Legros, J. Lambinet, M. Richir, και στο οποίο φυσικά δημοσιεύει κείμενα του, έως το 1975.
Επί δικτατορίας εκδίδονται γιά πρώτη φορά δύο έργα του στην Ελλάδα από μια παρέα που υποστηρίζει τις ιδέες του με εμψυχωτή και μεταφραστή τον ακάματο Σπύρο Στίνα: «Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο καπιταλισμό» και «Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού» ( εκδόσεις Πράξη).
«Νεοτερική επιστήμη και φιλοσοφική ερώτηση». Επισημαίνει την κρίση και τα προβλήματα της σημερινής επιστήμης, τα όρια της συνολιστικής-ταυτιστικής λογικής και του αναγωγισμού. Καταδεικνύει την αδυναμία της επιστημολογίας να ερμηνεύσει βασικές πτυχές των επιστημονικών εξελίξεων. Αμφισβητεί τον εφαρμοζόμενο και θεσμισμένο χωρισμό των διαφόρων επιστημών, τις οποίες συνδέει με το ευρύτερο ζήτημα της κοινωνικής θέσμισης. Αναδεικνύει την ανάγκη για μια ριζοσπαστική ενεργοποίηση της φιλοσοφίας, για την κατανόηση και την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών. Αυτό προϋποθέτει την αναζήτηση μιας άλλης λογικής η οποία θα «συμπληρώνει» την συνολιστικη-ταυτιστική λογική. Αποπειράται την πρώτη σκιαγράφιση αυτής της άλλης λογικής των μαγμάτων, στην οποία θα επανέλθει στην Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Στο κείμενο αυτο εκδηλώνεται το ενδιαφέρον και η γνώση του των μεγάλων επιστημονικών θεμάτων, πράγμα σπάνιο στους σημερινούς φιλοσόφους , και θα εκδηλωθεί και σε μετέπειτα κείμενά του.
1973: Αρχίζει να εργάζεται επαγγελματικά ως ψυχαναλυτής, πράγμα που θα κάνει ως το τέλος της ζωής του .
Αρχίζει η επανέκδοση των κειμένων του, που είχαν δημοσιευθεί στο περιοδικό Socialisme ou Barbarie την περίοδο 1949-1965, σε αυτοτελείς τόμους, η οποία θα ολοκληρωθεί το 1979- εμπλουτισμένη και με μεταγενέστερα κείμενα. Περιλαμβάνει δε τους τίτλους,
Η γραφειοκρατική κοινωνία (δύο τόμοι)
Η πείρα του εργατικού κινήματος (δύο τόμοι, 1974),
Σύγχρονος καπιταλισμός και επανάσταση (δύο τόμοι. 1979)
Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού (1979)
Η Γαλλική κοινωνία (1979)
Σημειωτέον ότι είχαν προαναγγελθεί και άλλοι δύο τόμοι οι οποίοι δεν είδαν το φως της δημοσιότητας (ο ένας Η γραφειοκρατική κοινωνία 3: Η Ρωσσία μετά την εκβιομηχάνιση και ο άλλος Η δυναμική του καπιταλισμού).
«Το ζήτημα της ιστορίας του εργατικού κινήματος» (Εισαγωγή στην Πείρα του εργατικού κινήματος 1). Το κείμενο συμπυκνώνει τις απόψεις του, όπως αυτές είχαν εξελιχθεί απο την περίοδο του «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» αλλά και προαναγγέλει αυτές που διατυπώθηκαν λίγο αργότερα στην Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.
Η σημαντική αναφορά και σχολιασμός έργων της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας που εμπεριέχονται στο κείμενο αυτό, θα χαρακτηρίσει την μετέπειτα πορεία και το έργο του.
«Εισαγωγή» (στη Γραφειοκρατική κοινωνία 1). Αναστοχασμος και αυτοκριτική της μέχρι τότε πορείας του. Δίπλα στα σημαντικά και ρηξικέλευθα στοιχεία της σκέψης του υπάρχουν και τα αρνητικά: οι λανθασμένες απόψεις, οι προβλέψεις που δεν επαληθεύθηκαν, οι σχηματικές και δογματικές αναλύσεις, η παρωχημένη ορολογία, τα οποία αναδεικνύουν τα όρια μιας εποχής και μιας σκέψης, της μαρξιστικής, στην καλύτερη ίσως εκδοχή της. Ενα βασικό χαρακτηριστικό του Καστοριάδη είναι η αέναη κίνηση της σκέψης του, η επάνοδος στα ίδια θέματα για να τα διορθώσει να τα συμπληρώσει να τα βελτιώσει– χαρακτηριστικο άλλωστε της γνήσιας κριτικής και αυτοκριτικής σκέψης.
Προτείνει έναν καινούριο ορισμό της πολιτικής: η αμφισβήτηση απο τους ίδιους τους ανθρώπους της κοινωνικής θέσμισης και η ριζική καταστροφή της έως τις πιο ανυποψίαστες γωνιές της, ο αυτομετασχηματισμός της κοινωνίας αποκλειστικώς απο το κοινωνικό και πολιτικό πράττειν των ανθρώπων, που δεν αποσκοπεί μόνο στη δημιουργία νέων θεσμών αλλά και σε ένα νέο τρόπο του αυτοθεσμίζεσθαι, καθώς και σε μια νέα σχέση της κοινωνίας και των ανθρώπων προς τη θέσμιση. Αυτό σημαίνει ότι θεωρητικώς ουδείς θεσμός της κοινωνίας μπορεί να εξαιρεθεί από την αμφισβήτηση, απο τη στιγμή που αυτός είναι ιστορικό δημιούργημα της κοινωνίας. Οι άνθρωποι μπορούν και πρέπει να μετασχηματήσουν συλλογικώς τους θεσμούς που ρυθμίζουν τη ζωή τους όποτε το νομίσουν αναγκαίο ή επιθυμητό.
Στο ίδιο κείμενο θα πρέπει να επισημανθεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτικής του τόλμης: η επισήμανση του συγκεντρωτικού και γραφειοκρατικού χαρακτήρα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ κατά την περίοδο της κατοχής. Ο χαρακτήρας της εξέγερσης τον Δεκέμβριο 1944 έδειξε ότι το ΚΚΕ δεν ενεργούσε ως μεταρρυθμιστικό κόμμα αλλά ήθελε να κατακτήσει την εξουσία, καταργώντας τα παλαιά κυρίαρχα στρώματα, όπως και κάθε είδος ελευθερίας και δημοκρατίας, για να εγκαθιδρύσει δικτατορία παρόμοια με αυτήν της Ρωσσίας και των άλλων κρατών της ανατολικής Ευρώπης.
«Τεχνική». Η τεχνική από την αρχαιότητα στον σύγχρονο κόσμο, με τις ολέθριες συνέπειες ένεκα της απόλυτης κυριαρχίας και αυτονόμησεώς της.
1974: Διδάσκει Οικονομία στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ, έως το 1976.
«Σκέψεις για την "ανάπτυξη' και την 'ορθολογικότητα'». Κριτική της ιδεολογίας της υποτιθεμένης αναπτύξεως και ορθολογικότητας του καπιταλισμού, η οποία οδηγεί τις σύγχρονες κοινωνίες σε αδιέξοδα και καταστροφή του εσωτερικού-ανθρωπίνου και εξωτερικού-φυσικού περιβάλλοντος.
1975: Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, το κατ'εξοχήν φιλοσοφικό του έργο, το opus magnum, και ένα από τα σηναντικώτερα έργα του 20ου αιώνα. Χαρακτηρίσθηκε ως ένας «πνευματικός Μάης '68». Περιλαμβάνει το ήδη δημοσιευμένο κείμενο «Μαρξισμός και επαναστατική θεωρία» και ως δεύτερο μέρος «Το κοινωνικό φαντασιακο και η θέσμιση», στο οποίο επεξεργάζεται περαιτέρω και συμπληρώνει τις αναλύσεις και τις έννοιες του. Περιλαμβάνει μία κριτική της κληρονομημένης ελληνοδυτικης σκέψης από τον Πλάτωνα μέχρι τον Χάιντεγγερ, η οποία εκδέχεται το είναι ως καλώς (προ)καθορισμένο και βασισμένο στην ορθολογικότητα. Θεωρεί το κοινωνικο-ιστορικό ως αδιάσπαστη ενότητα, και αναπτύσσει μια καινούρια αντίληψη για την ιστορία και την κοινωνία : η ιστορία είναι δημιουργία και ποίησις του ριζικού φαντασιακού και όχι υποκείμενη σε «αντικειμενικούς» ιστορικούς νόμους. η κοινωνία αυτοθεσμίζεται φαντασιακως. καινούριοι όροι περιγράφουν την πραγματικότητα, οι κοινωνικές φαντασιακές σημασίες και η φαντασιακή διάσταση του είναι. ασκεί κριτική στη συνολιστικη-ταυτιστική λογική που χαρακτηρίζει την κληρονομημένη σκέψη και επεκτείνει τον προσδιορισμό της λογικής των μαγμάτων, η οποία συμπληρώνει την συνολιστικη-ταυτιστική λογική. προτείνει νέα ανάγνωση του φροϋδικού έργου και το εμπλουτίζει με νέες αντιλήψεις για το ασυνείδητο, την φαντασία, τον εκκοινωνισμό της ψυχής, την μετουσίωση. Ολες αυτές οι αντιλήψεις υποστηρίζουν το πρόταγμα της αυτονομίας, ατομικής και συλλογικής, το οποίο εξαρτάται από την θέληση και τον αγώνα των ανθρώπων. Το πρόταγμα αυτό εκφράζεται με την αυτοοργάνωση των ανθρώπων και όχι με τα διάφορα κόμματα που υποκαθιστούν και αλλοτριώνουν την θελησή τους και σφετερίζονται την εξουσία τους.
«Αξία, ισότητα, δικαιοσύνη, πολιτική: από τον Μαρξ στον Αριστοτέλη και από τον Αριστοτέλη σ'εμάς». Το αδιέξοδο της μαρξικής θεωρίας της αξίας και η αντιπαραβολή της με την βαθύτητα της αριστοτελικής σκέψεως. Κριτική στην μαρξική αντίληψη για τον Αριστοτέλη. Καταδεικνύει επίσης τα όρια και τα αδιέξοδα αυτών των δύο αντιλήψεων, καθώς και τα προβλήματα που αυτές εγείρουν. Τα όρια και οι απορίες της αριστοτελικής θεωρίας για το δίκαιο, την ισότητα και την πόλιν, υποσκάπτουν την βασική της αφετηρία που είναι το τέλος, και η φύσις. Ο Αριστοτέλης αδυνατεί να υπερνικήσει την αντίθεση φύσις –νόμος. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, η ιστορική και κοινωνική θέσμιση δεν δύναται να δημιουργήσουν μια αυτόνομη κοινωνία αν δεν καταργήσουν την προτεραιότητα του οικονομικού στοιχείου και την ιεραρχία, αν δεν καθιερώσουν την ισότητα μισθών και εισοδημάτων. Οι γνωστές αυτές θέσεις του, ήδη από την δεκαετία του '50, σκοπό έχουν να καταργήσουν την οικονομική «αξία» ως Πρωτο-αξία, σύμφωνα με την οποία οργανώνεται και λειτουργεί η παρούσα κοινωνία, και επιβάλλεται η φαντασιακή σημασία της ιεραρχίας μεταξύ των ανθρώπων.
1976: Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα. Περιέχει μία συνέντευξη για την εφημερίδα Τα Νέα που δεν δημοσιεύθηκε ποτέ και μία ομιλία στους Ελληνες του Παρισιού στο Jussieu.
«Η Ουγγρική επανάσταση»
1977: Συμμετέχει στην σύνταξη του περιοδικού Libre μαζί με τους C. Lefort, Μ. Gauchet, M. Abensour, P. Clastres, M. Lucciani, K. Pomian και στο οποίο δημοσιεύει κείμενα του, έως το 1980.
«Η ψυχανάλυση: πρόταγμα και διαύγαση». Συνεχίζει την κριτική του στην θεωρία του Lacan και στον στρουκτουραλισμό του Levi-Strauss, Althusser, Barthes, Foucault. «Ο 'Νόμος' και το 'συμβολικό' (όπως και η ιδέα της 'δομής' στην εθνολογία και την κοινωνιολογία) καταργούν την θεσμίζουσα κοινωνία και περιστέλλουν την θεσμισμένη κοινωνία σε συλλογή νεκρών κανόνων, δηλαδή κανόνων του θανάτου, που απέναντι τους το υποκείμενο οφείλει (για να είναι 'δομημένο') να βυθισθεί στη παθητικότητα».
«Το κοινωνικό καθεστώς της Ρωσσίας». Ξαναδιατυπώνει την πίστη του, ήδη διατυπωμένη στα μεταπολεμικά χρόνια, ότι ο ρωσσικός λαός θα ανατρέψει το δικτατορικό καθεστώς: «Ανάμεσα στις βιομηχανοποιημένες χώρες, η Ρωσσία παραμένει ο πρώτος υποψήφιος για κοινωνική επανάσταση».
«Η επαναστατική απαίτηση».
1978: Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου. Περιέχει κείμενα δημοσιευμένα ήδη σε περιοδικά και επιθεωρήσεις. Τον ίδιο τίτλο θα ακολουθήσει και στα επόμενα βιβλία του τα οποία επίσης περιέχουν τα κατά καιρούς δημοσιευμένα κείμενα του και μερικά αδημοσίευτα, τα οποία ασχολούνται με όλους σχεδόν τους τομείς του επιστητού και του νοητού, χωρισμένα σε ενότητες με τους ελληνικούς όρους Κοινωνία, Πόλις, Ψυχή, Λόγος, Καιρός. Στα κείμενα αυτά αφ' ενός μεν διευρύνεται και εμβαθύνεται η κριτική της ελληνοδυτικης κληρονομημένης σκέψεως και αφ' ετέρου αναπτύσσεται περαιτέρω και στηρίζεται η οντολογία του φαντασιακου. Αναλύεται κριτικά επίσης και η κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική πραγματικότητα και αναδεικνύονται τα σημαντικά προβλήματα της κρίσεως και της φθοράς που χαρακτηρίζουν την κοινωνία και το άτομο.
«Η ανακάλυψη της φαντασίας». Αναζήτηση των ιστορικών πηγών της φαντασίας κυρίως στο Περί ψυχής του Αριστοτέλη και κατάδειξη των ορίων και των περιορισμών της. Η συγκάλυψη της φαντασίας πραγματοποιείται και από τους Καντ, Χέγκελ, Φρόυντ, Χάιντεγγερ, οι οποίοι δεν θεωρούν την φαντασία καθ'αυτήν και ως πηγή δημιουργίας, αλλά την ανάγουν σε κάτι άλλο, στη νόηση ή στην αντίληψη.
«Κοινωνικός μετασχηματισμός και πολιτισμική δημιουργία». Διαπιστώνει αποσύνθεση της κουλτούρας στις δυτικές κοινωνίες και ανικανότητά τους για αυτοπροσδιορισμό και προσανατολισμό. Οι «αξίες» που διέπουν και προσανατολίζουν τη σημερινή κοινωνία: κατανάλωση, τηλεθέαση, εξουσία, κοινωνική/οικονομική άνοδος, γόητρο/δημοσιότητα, απεριόριστη επέκταση της ψευδο ορθολογικής κυριαρχίας, κ.ά. θα πρέπει να απορριφθούν και να καταστραφούν και στη θέση τους να δημιουργηθούν άλλες πολιτισμικές αξίες.
1979. «Μια ερώτηση δίχως τέλος».
1980: Αρχίζει να διδάσκει ως διευθυντής σπουδών στην φημισμένη Ecoles des Haudes Etudes en Sciences Sociales (EHESS), θέση που διετήρησε μέχρι το 1995. Τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε κατά την διάρκεια αυτών των ετών είναι πολύ συνοπτικώς τα εξής: Η Αρχαία Ελλάδα, η δημιουργία της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας– με πιο εκτεταμένη ανάλυση κειμένων του Αναξιμάνδρου, του Ηρακλείτου, των τριών τραγικών ποιητών, του επιταφίου του Περικλή, του Πολιτικού του Πλάτωνος. Επίσης εξέτασε τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα αναλύοντας σημαντικά κείμενα του Πλάτωνος, Αριστοτέλους, Καντ και Χεγκελ. Τέλος ασχολήθηκε με την ανθρώπινη ψυχή, τον Φρόυντ και την ψυχανάλυση. Το σεμινάριο του στην Ecole είχε τον τίτλο: «Θέσμιση της κοινωνίας και ανθρώπινη δημιουργία».
Από την οικολογία στην αυτονομία (μαζί με τον Daniel Cohn-Bendit). To οικολογικό κίνημα δεν δύναται να διαχωρισθεί από το ευρύτερο κίνημα για τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας σε όλους τους τομείς, της τεχνολογίας συμπεριλαμβανομένης. Αυτό συνεπάγεται ότι η αυτόνομη κοινωνία πρέπει να θέσει το ζήτημα του αυτοπεριορισμού της, της αλλαγής των αναγκών και ενός άλλου τρόπου ζωής, εντελώς διαφορετικού από αυτόν της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η τελευταία δεν χαρακτηρίζεται από τον αυτοπεριορισμό, αλλά αντιθέτως από την απεριόριστη ψευδο-ορθολογική ανάπτυξη της παραγωγής, την τεχνητή αύξηση των αναγκών, την αχαλίνωτη κατανάλωση και την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος.
-Για πρώτη φορά δίνει σεμινάρια στην Ελλάδα, το καλοκαίρι στη Χίο, για την δημιουργία της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας στην Αρχαία Ελλάδα, όπως και τέσσερις διαλέξεις το φθινόπωρο στο κοινό των Αθηνών (ΑΣΟΕΕ, Ιατρική Πανεπιστημίου Αθηνών) στις οποίες συρρέουν πλήθη κόσμου.
1981: Μπροστά στον πόλεμο. Ο τίτλος δεν σημαίνει πριν τον πόλεμο αλλά προτείνει μία καινούρια ανάλυση σύμφωνα με την οποία το καθεστώς της ΕΣΣΔ έχει μετασχηματισθεί σε μία στρατοκρατία, της οποίας το κύριο μέλημα είναι η επέκταση δια της ωμής βίας. Το βιβλίο συναντά πολλές αντιρρήσεις και κριτικές, στο μεγαλύτερο μέρος τους κακόβουλες και ίσως γι αυτό ο προαναγγελθείς δεύτερος τόμος δεν εξεδόθη ποτέ. Η θέση του ότι είναι αδύνατη η εμφάνιση μιας ομάδας μεταρρυθμιστών μέσα από τους κόλπους του Κομμουνιστικού Κόμματος διαψεύδεται μερικά χρόνια αργότερα, πράγμα που παραδέχεται και ο ίδιος. Αυτό είναι το τίμημα των προβλέψεων για τις ανθρώπινες και κοινωνικές υποθέσεις για τις οποίες δεν υπάρχει ασφαλής πρόβλεψη. Εν τούτοις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές διαπιστώσεις του παραμένουν σε γενικές γραμμές σωστές, όπως λ.χ. ότι η παρουσίαση του ρωσικού καθεστώτος ως ‘σοσιαλιστικού’ αποτελεί τον μεγαλύτερο φενακισμό στην ιστορία. Στο βιβλίο αυτό χαρακτηρίζει επίσης τα δυτικά πολιτεύματα ως φιλελεύθερες ολιγαρχίες.
Πρέπει να σημειωθεί η κριτική ενασχόλησή του με τα πραγματικά κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, με τα οποία σπανίως ασχολούνται άλλοι φιλόσοφοι. Πράγματι το έργο του είναι γεμάτο απο πολλές παρεμβάσεις και αναλύσεις σε κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά προβλήματα της επικαιρότητας. Το ίδιο ισχύει και για τα σεμινάριά του στην ΕΗΕSS, τα οποία διακόπτει για να αναλύσει κριτικά και να συζητήσει με τους φοιτητές του για τα φλέγοντα προβλήματα (λ.χ. πόλεμος στον Κόλπο, κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων).
«Η λογική των μαγμάτων και το ζήτημα της αυτονομίας»
«Το φαντασιακό: η δημιουργία στον κοινωνικό-ιστορικό χώρο»
«Οι μοίρες του ολοκληρωτισμού».
«Εισαγωγικό σημείωμα για το γλωσσάρι της μετάφρασης». Το κείμενο αυτό περιέχεται ως παράρτημα στην ελληνική έκδοση του βιβλίου Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, και εξηγεί τις μεταφραστικές επιλογές για φιλοσοφικούς όρους στην ελληνική. Περιέχει δε και σημαντικά σημεία κριτικης για την πνευματική κατάσταση της νεώτερης Ελλάδας.
-Συμπόσιο αφιερωμένο στο έργο του στο Porto Alegre, 2-5 Σεπτεμβρίου στο οποίο συμμετέχει.
1982: «Θέσμιση της κοινωνίας και θρησκεία». Σημαντικό κείμενο στο οποίο ασχολείται με ένα θέμα σχεδόν ταμπού, τη θρησκεία, και καταδεικνύει ότι αυτή είναι το κατ' εξοχήν παράδειγμα της ετερονομίας, διότι συγκαλύπτει το χάος του είναι και την αυτοθέσμιση της κοινωνίας, επειδή την αποδίδει στον θεό. Η αυτονομία συνεπώς είναι αντίθετη σε κάθε θρησκευτική αντίληψη και προϋποθέτει την απόρριψη του θεού ως πηγή της θέσμισης και του νόμου, την απόρριψη της δήθεν αθανασίας και της «άλλης ζωής». Ο άνθρωπος είναι θνητός και αναπόδραστα υπεύθυνος γι αυτά που γίνονται και γι αυτό που ο ίδιος γίνεται.
«Φύση και αξία της ισότητας»
«Η κρίση των δυτικών κοινωνιών».
1983: «Η ελληνική πόλις και η δημιουργία της δημοκρατίας». Βασικό κείμενο που αναδεικνύει την πολιτική σημασία της αρχαιοελληνικής δημιουργίας και δη της δημοκρατίας (της άμεσης δημοκρατίας), την οποία υποστηρίζει από τα πρώτα του κείμενα στην περίοδο του Socialisme ou Barbarie. Eπισημαίνει την ανάδυση της φιλοσοφίας ταυτοχρόνως μαζί με το δημοκρατικό κίνημα. Αναδεικνύει τις ιδέες μήτρες οι οποίες έχουν τεράστια σημασία για το πρόταγμα της αυτονομίας σήμερα: ο δήμος σε αντίθεση με τους δήθεν ειδικούς της πολιτικής, ο δήμος σε αντίθεση με τους αντιπροσώπους, σε αντίθεση με την γραφειοκρατεία και την ιεραρχία. Ο δήμος είναι ο απόλυτος κυρίαρχος των αποφάσεων και της εξουσίας σε όλες τις μορφές της, ασκώντας την αυτοπροσώπως ο ίδιος.
1986: Χώροι του ανθρώπου (Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου II)
Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα. Το βιβλίο αυτό περιέχει την ομιλία στο Λεωνίδιο και εκδίδεται μόνο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ύψιλον, όπως και τα περισσότερα έργα του.
«Η κατάσταση του υποκειμένου σήμερα».
«Οντολογικό βάρος της ιστορίας της επιστήμης».
«Τα κινήματα της δεκαετίας του ’60».
1987: «Σκέψεις για τον ρατσισμό».
«Voie sans issue» (ελληνικός τίτλος: Η τεχνοεπιστήμη).
«Ψυχανάλυση και πολιτική».
1988: «Εξουσία, πολιτική, αυτονομία».Συμπληρώνει τον ορισμό της πολιτικής θέτοντας ως αντικείμενό της τη δημιουργία θεσμών, οι οποίοι εσωτερικευόμενοι από τα άτομα, διευκολύνουν όσο είναι δυνατόν περισσότερο την πρόσβαση στην ατομική και συλλογική τους αυτονομία, στη δυνατότητα πραγματικής συμμετοχής τους σε κάθε είδος ρητής εξουσίας που υπάρχει εντός της κοινωνίας. Διαλύει ορισμένες συγχύσεις : διακρίνει αφ’ενος το πολιτικό (η εξουσία και η διαχείρισή της) απο την πολιτική, και αφ’ ετερου τη ρητή εξουσία απο την άρρητη υποεξουσία.
«Ατομο, κοινωνία, ορθολογικότητα, ιστορία».
«Φαντασία, φαντασιακό, στοχασμός».
1989: «Fait et a faire» («Πεπραγμένα και πρακτέα»). Εισάγει για πρώτη φορά την διάκριση των τριών σφαιρών στις οποίες εκδηλώνεται πάσα ανθρώπινη δραστηριότητα εντος οιασδήποτε κοινωνίας: η ιδιωτική σφαίρα (οίκος), η ιδωτική/δημόσια (αγορά) και η δημόσια/δημόσια. Ο ουσιαστικός και πραγματικώς δημόσιος χαρακτήρας της τρίτης σφαίρας – πράγμα που δεν χαρακτηρίζει τα σημερινά αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα–αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της δημοκρατίας και της αυτόνομης κονωνίας, και σε αυτή την περίπτωση την ονομάζει εκκλησία. Προβαίνει σε μία κατά κάποιον τρόπο πνευματική αυτοβιογραφία, πνευματικό απολογισμό και πρόγραμμα, απαντώντας σε κριτικές που έκαναν στο έργο του ορισμένοι στον τιμητικό τόμο Busino (ed.), Autonomie et auto-transformation de la societe. La philosophie militante de Cornelius Castoriadis, Droz, Geneve, 1989.
«Ανθρωπολογία, φιλοσοφία, πολιτική»
1990: Ο θρυμματισμένος κόσμος (Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου III)
-«Quelle democratie?»(«Ποιά δημοκρατία;»). Συμπληρώνει διαρκώς τις προσεγγίσεις του στο κύριο ζήτημα που τον απασχολεί, στο ζήτημα της άμεσης δημοκρατίας (λ.χ. «όχι εκτέλεση των αποφάσεων χωρίς συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων»), ενώ εκ παραλλήλου αποδεικνύει τον ολιγαρχικο χαρακτήρα των σημερινών δυτικών πολιτευμάτων, τα οποία χαρακτηρίζει ως «φιλελεύθερες ολιγαρχίες». Αναφέρει επίσης και τις αρχές για μια δημοκρατική οργάνωση της οικονομίας (λ.χ. κυριαρχία και αυτονομία των καταναλωτών, πραγματική αγορά χωρίς μονοπώλια και ολιγοπώλια, αυτοδιαχείρηση των παραγωγών).
«Μαρξισμός-λενινισμός: η κονιορτοποίηση»
Οι ομιλίες στην Ελλάδα. Περιέχει τις έξι ομιλίες που έδωσε σε διάφορες πόλεις στην Ελλάδα κατά το διάστημα 13-24 Φεβρουαρίου 1989, και στις οποίες υπάρχει κοσμοσυρροή. Μεταξύ των άλλων ξεκαθαρίζει ότι το θέμα της επανάστασης δεν έχει τόσο σχέση με την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων, με εμφυλίους πολέμους, με σφαγές και τρομοκρατίες: «επανάσταση είναι η ρητή διαυγασμένη αλλαγή των θεσμών μιας κοινωνίας, όσων εξαρτώνται απο ρητή θέσμιση, με τη συλλογική δράση αυτής της κοινωνίας». Με αυτή την έννοια ειναι κατάχρηση να μιλάμε για «Οκτωβριανή επανάσταση του 1917», αλλά για πραξικόπημα των Μπολσεβίκων και του Λένιν με σκοπό τον σφετερισμο της εξουσίας των σοβιέτ και του λαϊκου κινήματος.
-Συμπόσιο αφιερωμένο στο έργο του στο Cerisy-la-Salle, 3-10 Ιουλίου.
1991: «Αισχύλεια ανθρωπογονία και Σοφόκλεια αυτοδημιουργία του ανθρώπου». Σημαντική συγκριτική ανάλυση του έργου των δύο τραγικών (Προμηθεύς δεσμώτης και Αντιγόνη ) με την οποία αναδύεται η καταπληκτική πρόοδος που συνετελέσθη στην ελληνική αυτογνωσία σε διάστημα περίπου είκοσι ετών: η μετάβαση από την ιδέα μιας θεϊκής ανθρωπογονίας στην ιδέα της αυτοδημιουργίας του ανθρώπου. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται στην εκπληκτική δημιουργική άνθηση της αθηναϊκής άμεσης δημοκρατίας. Η ανάλυση αυτή συνδέει την τραγωδία με τη δημοκρατία, αναδεικνύει την πολιτική διάσταση της τραγωδίας, διαφοροποιείται και απαντά στις καθαρώς φιλολογικές ερμηνείες ή στους ετυμολογικούς και οντολογικούς βιασμούς του Heidegger.
«Η αποσάθρωση της Δύσης»
«Ανάμεσα στο κενό της Δύσης και στον μύθο των Αράβων»
«Αρχαίο ελληνικό και σύγχρονο πολιτικό φαντασιακό»
1992: «Η κατασκευή του κόσμου στην ψύχωση».
1993: Ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία. Περιέχει τις ομιλίες που έδωσε σε πόλεις στην Βόρεια Ελλάδα, τον Φεβρουάριο 1993.
«Η άνοδος της ασημαντότητας»
«Αθηναϊκή δημοκρατία: βάσιμα και αβάσιμα ερωτήματα»
«Το φύλλο συκής της ηθικής»
1994: «Οι μύθοι της παράδοσής μας». Στο κείμενο αυτο, που προκάλεσε τις κωμικές αντιδράσεις των πάσης φύσεως συντηρητικών νεοελλήνων και ορθοδόξων χριστιανών, επισημαίνεται η αντιφατική και ψυχοπαθολογική σχέση των νεοελλήνων με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό και η θεμελιώδης αντινομία της ταυτόχρονης αναφοράς τους στην Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, δύο παραδόσεις τελείως ασυμβίβαστες και διαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους. Η αντινομία αυτή έχει σημαδέψει αρνητικά την νεοελληνική κοινωνία και την οδηγεί σε αδιέξοδο. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτισμός της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της φιλοσοφίας και της αυτονομίας ενώ το Βυζάντιο βασίζεται στην θεοκρατική ετερονομία, στον αυτοκρατορικό αυταρχισμό, τον πνευματικό δογματισμό και σκοταδισμό. Θα πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στη δημοκρατική ελευθερία/αυτονομία και τη βυζαντινοορθόδοξη θεοκρατία/ετερονομία.
«Η δημοκρατία ως διαδικασία και ως καθεστώς».
1995: «Οι ψυχικές και κοινωνικές ρίζες του μίσους».
1996: Η άνοδος της ασημαντότητας (Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου IV)
1997: Fait et a Faire (Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου V). Το τελευταίο εν ζωή βιβλίο του.
«Η 'ορθολογικότητα' του καπιταλισμού».
Πεθαίνει στις 26 Δεκεμβρίου ο «τιτάνας του πνεύματος» όπως τον αποκάλεσε ο Edgar Morin σε άρθρο του στην γαλλική εφημερίδα Le monde. Κηδεύεται στο Παρίσι, όχι με θρησκευτική τελετή και ιερείς, αλλά με ομιλίες φίλων, συντρόφων και μαθητών και τελευταίο αποχαιρετισμό από μια σονάτα του Μπετόβεν, ένα νέγρικο σπιρίτσουαλ, και ένα ατέρμον ηπειρώτικο μοιρολόι από ένα μοναχικό κλαρίνο.
…………………………………………………………………………………………….
Ενώ γίνονται συνέδρια για το έργο του σε πολλές χώρες του κόσμου, συνεχίζεται η έκδοση των καταλοίπων του, κυρίως από την μεταγραφή των σεμιναρίων του στην EHESS:
- Yστερόγραφο στην Ασημαντότητα (1998)
-Διάλογοι (1999)
-Ο Πολιτικός του Πλάτωνα (1999). Ο πρώτος τόμος από τα σεμινάρια του στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales. Μία διεισδυτική και ρηξικέλευθη ανάλυση ενός από τους δυσκολότερους πλατωνικούς διάλογους. Καταδεικνύει την πλατωνική συγκάλυψη της δημοκρατίας και της ανθρώπινης δημιουργίας καθώς και τα θεμιτά και αθέμιτα μέσα του πλατωνικού εγχειρήματος για την απαξίωση της δημοκρατίας και του δήμου. Ο στόχος είναι να δειχθεί ότι ο δήμος είναι ανίκανος να αυτοκυβερνηθεί. Ο Πλάτων δεν είναι η ελληνική πολιτική σκέψη, όπως πολλοί ακρίτως πιστεύουν, αλλά μία πτυχή της και εν πολλοίς αρνητής και διαστρεβλωτής της δημοκρατικής πολιτικής σκέψεως.
Figures du pensable (Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου VI) (1999)
Sujet et Verite (2001), ο πρώτος τόμος από την «Ανθρώπινη δημιουργία».
Ce qui fait la Grece (2004), ο δεύτερος τόμος από την «Ανθρώπινη δημιουργία».
Societe a la derive (2005), περιέχει τις αδημοσίευτες συνεντεύξεις σε περιοδικά και εφημερίδες.