[Δημοσιεύθηκε στο συλλογικό Τα Δελφικά Παραγγέλματα, Εταιρεία Ικαριωτών Μελετών, 2020]
Γιώργος Ν. Οικονόμου
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
Φιλόσοφος γίνου
(Από τα Δελφικά Παραγγέλματα)
Η φιλοσοφία γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, μαζί με το δημοκρατικό κίνημα. Δημιουργήθηκε από την αμφισβήτηση του μύθου και της θρησκευτικής σκέψης, από την προσπάθεια να κατανοηθεί ο άνθρωπος και ο κόσμος δια του ανθρωπίνου λόγου. Γι αυτό η προσπάθεα αυτή είναι γνωστή ως η μετάβαση από τον μύθο στον λόγο. Η φιλοσοφία είναι αντίθετη στο δόγμα, στη θρησκευτική πίστη, στη μοναδική αλήθεια, στο υπερφυσικό. Θέτει ερωτήματα, αμφισβητεί, κρίνει, σε έναν ορίζοντα χωρίς όρια, χωρίς σύνορα. Προϋποθέτει και συνεπάγεται την ελευθερία. Είναι η προσπάθεια να γίνουμε ελεύθεροι στο χώρο της σκέψης.
Αρχή της φιλοσοφίας είναι ο «θαυμασμός», η απορία, το πάθος να βρεθούν απαντήσεις και επιχειρήματα για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους, με την κοινότητα. Έτσι αποκλείεται ο εγκλεισμός και κάθε είδους Ιερατείο. η φιλοσοφία επωάσθηκε στον δημόσιο χώρο. Όπως η δημοκρατική πολιτική εκκινεί με το ερώτημα «γιατί αυτός ο νόμος και όχι κάποιος άλλος;» (είναι αυτός ό νόμος δίκαιος;) έτσι και η φιλοσοφία εκκινεί με το ερώτημα «τι σημαίνει ένας νόμος να είναι δίκαιος;» (τι σημαίνει δικαιοσύνη;).
Στην νεώτερη Ελλάδα τα ερωτήματα αυτά απουσιάζουν, γι’ αυτό δεν υπάρχει φιλοσοφία. Οι λόγοι ειναι πολλοί: έλλειψη ουσιαστικής εκπαίδευσης και παιδείας, έλλειψη πολιτισμού και δημοκρατικής παράδοσης, κυριαρχία του εθνικισμού και της θρησκείας. Δεν μπορεί να δημιουργηθεί κριτική σκέψη, έφεση στο φιλοσοφείν όταν στα σχολεία η διδασκαλία της Φιλοσοφίας είναι προβληματική ενώ τα Θρησκευτικά δεσπόζουν σε Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο, όταν επιβάλλεται η πρωινή προσευχή και στις σχολικές αίθουσες υπάρχουν οι θρησκευτικές εικόνες, όταν κυριαρχεί η αποστήθιση και η παπαγαλία, όταν οι μαθητές συμμετέχουν σε «στρατιωτικές» παρελάσεις. Γι’ αυτό επικρατούν τα δόγματα, οι μοναδικές αλήθειες, η έλλειψη ουσιαστικού διαλόγου, η μισαλλοδοξία, η θεολογία και τα μεταφυσικά μυστήρια. Ο Νίτσε έλεγε πως η φιλοσοφία είναι για τους υγιείς λαούς, τους αρρώστους τους αποκάνει. Η νεοελληνική κοινωνία νοσεί βαθύτατα.
Σε αυτό το αρνητικό πλαίσιο είναι λοιπόν επιτακτική ανάγκη να ακολουθήσουμε το δελφικό παράγγελμα και να προσπαθήσουμε να γίνουμε φιλόσοφοι: να θέτουμε ερωτήματα, να στοχαζόμαστε τι είμαστε ως άτομα και ως κοινωνία, να πολιορκούμε το αυτονόητο και το «φυσιολογικό», τα εθνικά στερεότυπα, τις καθιερωμένες αντιλήψεις και εξουσίες, διαρρηγνύοντας τις θρησκευτικές αγκυλώσεις και τις κομματικές ιδεοληψίες. δηλαδή να αμφισβητούμε, να «φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας».[1]
[1] Από τον υπέροχο Επιτάφιο του Περικλή: Φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας.
Κύριε Οικονόμου καλησπέρα σας. Θα ήθελα να προτείνω κάποια στιγμή να γράφατε ένα αναλυτικό άρθρο με τους σημαντικότερους λόγους-αιτίες που οδήγησαν στην παρακμή και πτώση της Αθηναικής δημοκρατίας.Ευχαριστώ πολύ.
ΑπάντησηΔιαγραφήΥΓ. Ισχύει ότι ένας από τους σημαντικότερους λόγους που οδήγησαν στην παρακμή και πτώση της Αθηναικής δημοκρατίας ήταν η μετεξέλιξη της αριστοκρατίας(επί Σόλωνα) των μεγαλοδουλοκτητών σε κληρονόμους ιδιοκτήτες των μεγάλων εκτάσεων δημόσιας γης; Δηλαδή από προσωρινοί διαχειριστές γης (λόγω κοινοκτημοσύνης) να γίνουν νόμιμοι μεγαλογαιοκτήμονες;Ευχαριστώ και πάλι.
Αγαπητέ Αριστομένη ευχαριστώ πολύ για το ερώτημά σου. Κατ΄αρχάς η γνώμη μου είναι ότι δεν υπήρξε παρακμή. Από την άλλη η πτώση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας οφείλεται στην Μακεδονική μοναρχία, η οποία κατήργησε την Δημοκρατία και εγκατάστησε ολιγαρχία τελικώς το 322 π.Χ. Η μακεδονική κατάκτηση κατήργησε επίσης την ανεξαρτησία και την ελευθερία όλων των Ελληνικών πόλεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν προβλήματα στο πολίτευμα. Το ζήτημα έχω συζητήσει σε ένα προηγούμενο κείμενό μου "Πλάτων και Δημοκρατία στο Έργο του Κώστα Παπαϊωάννου" που δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΟ ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ (2006). Δεν ξέρω αν υπάρχει στο Διαδίκτυο, πάντως θα προσπαθήσω να το αναρτήσω εδώ στο μπλογκ, όταν μπορέσω. Σε ευχαριστώ και πάλι.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑριστομένη σήμερα ανήρτησα το κείμενο που σου ανέφερα πριν. Το κεφάλαιο που σε ενδιαφέρει είναι το Η "εποχή της παρακμής". Σε ευχαριστώ που μου το υπενθύμισες διότι είχα ξεχάσει αυτό το κείμενο. Καλή ανάγνωση
ΑπάντησηΔιαγραφήΚύριε Οικονόμου σας ευχαριστώ πολύ να είστε καλά.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚύριε Οικονόμου,καλησπέρα σας!
ΑπάντησηΔιαγραφήΘα ήθελα να μου εξηγήσετε με ποια έννοια γράφετε στην πρώτη παράγραφο του παρόντος: "Η φιλοσοφία είναι αντίθετη στα δόγματα...".
Με δοσμένο πως ο Επίκουρος λίγο πριν πεθάνει παρήγγειλε στους μαθητές του "Χαίρετε, και μέμνησθε τα δόγματα" (Διογένης Λαέρτιος, 10, 16),- και έχουμε λόγους να τρέφουμε εκτίμηση στον Επίκουρο - αναρωτιέμαι αν η λέξη δόγμα είχε το ίδιο ή διαφορετικό νόημα τον 3ο π.Χ. αιώνα.
Πράγματι από την εποχή του Λουκιανού ο όρος "δογματικός" είχε αρνητική χροιά και σε αυτό συνέβαλλαν ενδεχομένως οι Σκεπτικοί, που δίδασκαν πως δεν υπάρχει βέβαιη γνώση αλλά και η νέα τότε θρησκεία που παρέδιδε ως δόγματα, επομένως ως πραγματικές - παντελώς αστήρικτες δοξασίες.
Η λέξη όμως προέρχεται από τον παρακείμενο του δοκώ, (= δέδογμαι), επομένως αποδίδει άποψη ελεγμένη από την πραγματικότητα, θα την λέγαμε "ψαγμένη".
Μήπως λοιπόν έχουμε παρασυρθεί αδίκως, και αντί να δεχόμαστε την έκπτωση της λέξης, θα έπρεπε να καταγγέλουμε όσους αποκαλούν δόγματα τα αναπόδεικτα αντικείμενα της πίστης;
Θα σας ήμουν ευγνώμων αν είχα έναν σχολιασμό της σκέψης μου.
Δημήτρης Λιαρμακόπουλος, Θεσσαλονίκη.
Αγαπητέ κύριε Λιαρμακόπουλε
Διαγραφήμε συγχωρείτε για την καθυστέρηση, αλλά μόλις τώρα είδα το σχόλιό σας. Σας ευχαριστώ για τις σκέψεις σας τις οποίες συμμερίζομαι. Χρησιμοποιώ τον όρο «δόγμα» με την σημερινή σημασία του: την άποψη που δεν στηρίζεται από έλλογη τεκμηρίωση ή από αντιστοίχιση με την πραγματικότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα θρησκευτικά δόγματα, που θεωρούνται αποδεκτά εξ ορισμού, χωρίς συζήτηση και αμφισβήτηση, είναι η «μοναδική αλήθεια». Βρίσκονται, δηλαδή, σε αντίθεση με αυτό που ήταν στην αρχαία Ελλάδα η έννοια του «δοκεί»: η άποψη, η γνώμη, η δόξα, εξ ου και η διαμάχη των δοξών και το δημοκρατικό «έδοξε τη βουλή και τω δήμω».
Δεν ξέρω αν ανταποκρίθηκα στην ερώτησή σας, αλλά εάν θέλετε περαιτέρω ανταλλαγή σας παρακαλώ να μου γράψετε στο yoroiko@yahoo.gr το οποίο παρακολουθώ συχνά. Ευχαριστώ και πάλι.