[Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των
Συντακτών, 24 Ιουνίου 2023]
Γιώργος Ν. Οικονόμου
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας
Η
ΡΩΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ
Για το βιβλίο του Κορνήλιου Καστοριάδη
Μπροστά στον πόλεμο,
Μτφ. Ζωή Καστοριάδη, Ύψιλον, Αθήνα 2023.
Το
βιβλίο αυτό πρωτοεκδόθηκε στα Γαλλικά το 1981 και φέρει το πνεύμα μια εποχής
που χαρακτηρίζεται από την αντιπαλότητα των δύο τότε στρατοπέδων: από τη μια
η Δύση με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις
ατομικές ελευθερίες, τον κοινοβουλευτισμό, τα κόμματα και τις εκλογές και από
την άλλη η Ανατολή των ανελεύθερων κομμουνιστικών καθεστώτων, με το μοναδικό
κόμμα και την δικτατορική διακυβέρνηση υπό τον ασφυκτικό έλεγχο της Ρωσίας
(τότε ΕΣΣΔ). Είναι η εποχή του ψυχρού πολέμου που εκφράζεται συν τοις άλλοις
και κυρίως με τους στρατιωτικούς ανταγωνισμούς και εξοπλισμούς με σκοπό να
εξασφαλισθεί εκατέρωθεν η ισορροπία (τρόμου). Έτσι στο τέλος της δεκαετίας 1970 η Ρωσία διέθετε
τους πανίσχυρους SS
20, οι οποίοι μπορούσαν να πλήξουν όλη την δυτική Ευρώπη ενώ το 1979 επιχειρούσε
την εισβολή στο Αφγανιστάν. Από την πλευρά τους οι ΗΠΑ αποφάσιζαν να
εγκαταστήσουν τους δικούς τους πυραύλους Pershing II στην
δυτική Ευρώπη, αλλά συνάντησαν ισχυρές αντιστάσεις από τις ευρωπαϊκές
κυβερνήσεις.
Σε
αυτό το ψυχροπολεμικό κλίμα ο Καστοριάδης αποφασίζει να γράψει το βιβλίο Μπροστά
στον πόλεμο. Ο τίτλος δεν σημαίνει πριν από τον πόλεμο ούτε προβλέπει ότι
θα γίνει πόλεμος. Είναι μια προσπάθεια να καταλάβει την κατάσταση στην οποία
βρισκόταν η Ρωσία το 1980, τα καινούρια στοιχεία που χαρακτήριζαν το σύστημα
και την κοινωνία της. Είναι μια
προσπάθεια προσανατολισμού. Αναλύει πίνακες εξοπλισμών και στοιχεία στρατιωτικών δυνάμεων,
κάνει συγκρίσεις ανάμεσα στην Ρωσία και στο δυτικό στρατόπεδο του ΝΑΤΟ,
φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι ο συσχετισμός δυνάμεων ήταν υπέρ της Ρωσίας και
ότι οι Αμερικανοί ήταν αδύνατο να καλύψουν την διαφορά.
Αυτό
σήμαινε ότι η ρωσική οικονομία, ο κρατικός και κομματικός μηχανισμός ήταν
προσανατολισμένοι στον στρατιωτικό τομέα και είχαν παραμελήσει τους άλλους
τομείς της οικονομίας και της παραγωγής, όπως παραδέχθηκε και ο τότε κυρίαρχος
του κράτους Μπρέζνιεφ, με συνέπεια να υπάρχουν ελλείψεις σε βασικά αγαθά για
την τεράστια πλειονότητα του πληθυσμού. Ο μόνος τομέας που λειτουργούσε
αποτελεσματικά ήταν ο στρατιωτικός, που απορροφούσε το 15% τουλάχιστον του ΑΕΠ!
Στην ανάλυσή του ο Καστοριάδης αναδείκνυε αυτό το νέο στοιχείο της ρωσικής
πραγματικότητας, την άνοδο του ρόλου του Στρατού στα πολιτικά ζητήματα, στο
Κομμουνιστικό Κόμμα και στον Κρατικό Μηχανισμό. Το φαινόμενο αυτό ονόμασε «στρατοκρατία»
και περιέγραφε την νέα μορφή και φάση του κομμουνιστικού δεσποτισμού. Ενώ η
κυρίαρχη αντίληψη των ερευνητών είχε μείνει στην γραφειοκρατία, την ιδεοκρατία
και την κομματοκρατία, ο Καστοριάδης διείδε μια καινούρια πραγματικότητα. Η
στρατοκρατία στηριζόταν από την αντίστοιχη ιδεολογία: «Η μόνη Ιδεολογία που
μένει, ή που μπορεί να μείνει ζωντανή στη Ρωσία είναι ο μεγαλο-ρωσικός
σωβινισμός. Το μόνο φαντασιακό στοιχείο που διατηρεί μια ιστορική
αποτελεσματικότητα είναι το εθνικό- ή αυτοκρατορικό φαντασιακό».
Το
σημαντικό στοιχείο του βιβλίου αυτού είναι ακριβώς ότι ανέδειξε αυτήν την
επεκτατικότητα και επιθετικότητα της κομμουνιστικής Ρωσίας, η οποία
επιβεβαιώθηκε αργότερα στην μετακομμουνιστική Ρωσία επί Πούτιν. Πράγματι ο νέος
κυρίαρχος ξεκίνησε την σταδιοδρομία του με τον πόλεμο κατά της Τσετσενίας
ισοπεδώνοντας την πρωτεύουσά της Γκρόσνι. Έκτοτε ο εθνικισμός και η επεκτατικότητα
αποτέλεσαν τα κυρίαρχα στοιχεία, όπως φάνηκε και στην επίθεση κατά της μικρής
Γεωργίας και στον βομβαρδισμό στόχων στη Συρία για να προστατεύσει το
δικτατορικό και εγκληματικό καθεστώς του Άσαντ. Φάνηκε επίσης στην κατάκτηση
της Κριμαίας το 2014 και, τέλος, στην εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
Εν
τω μεταξύ ο Πούτιν οργάνωσε εσωτερικά ένα αυταρχικό και ανελεύθερο καθεστώς
εξοντώνοντας κάθε διαφωνούντα και αντίπαλο, δημοσιογράφο, πολιτικό και
καλλιτέχνη. Τελευταίο παράδειγμα ο αντιφρονών Αλεξέι Ναβάλνι, τον οποίο
προσπάθησε να δολοφονήσει εν πτήσει, αλλά τον σώσανε οι Γερμανοί γιατροί και
όταν αυτός επέστρεψε στη Ρωσία τον φυλάκισε στην Σιβηρία σε άθλιες συνθήκες. Ας
μην ξεχνάμε ότι ο Πούτιν ήταν πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών, της περιβόητης KGB.
Όταν
πρωτοκυκλοφόρησε το Μπροστά στον πόλεμο, γνώρισε πρωτόγνωρη δημοσιότητα,
με θετικές αναλύσεις αλλά και αρνητικές κριτικές. Δημιούργησε έντονες
συγκρούσεις, με χαρακτηριστική αυτήν του
παλαιού φίλου του και συνεργάτη Κλωντ Λεφόρ, ο οποίος, όταν δημοσιεύθηκε το
πρώτο μέρος του σε τεύχος του περιοδικού
Libre
(1980),
διέρρηξε οριστικώς τις σχέσεις του με
τον Καστοριάδη και σταμάτησε την έκδοση του περιοδικού!
Αυτό
πάντως που πρέπει να λεχθεί είναι ότι αν
και οι αναλύσεις του Καστοριάδη, καθώς και του περιοδικού «Σοσιαλισμός ή
Βαρβαρότητα», επαληθεύθηκαν μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού
ολοκληρωτισμού, εν τούτοις στο βιβλίο υπάρχουν δύο εκτιμήσεις που αποδείχθηκαν
λανθασμένες. Ο Καστοριάδης εκτιμούσε ότι η Ρωσία παρέμεινε η πρώτη υποψήφια χώρα
για κοινωνική επανάσταση και επί πλέον ότι δεν μπορούσε να αναδειχθεί μέσα από
τους κόλπους του Κόμματος μια μεταρρυθμιστική ομάδα. H διάψευση
ήλθε με την άνοδο του Γκορμπατσώφ το 1985. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιος άλλος
προέβλεψε την άνοδο του Γκορμπατσώφ. Στην πολιτική οι προβλέψεις είναι
παρακινδυνευμένες. Αυτές οι λανθασμένες εκτιμήσεις, που αναγνώρισε και ο ίδιος
αργότερα, δεν μειώνουν σε τίποτε την πρωτοπόρα ανάλυση και διάγνωση για το
Ρωσικό σύστημα.
Φυσικά
οι πίνακες με τα στοιχεία αναφέρονται σε εποχή πριν από 40 έτη, οπότε μπορούν
κάλλιστα να παρακαμφθούν. Στην έκδοση αυτή περιέχονται και δύο επίκαιρες
εισαγωγές (2015 και 2022) του Enrique
Escobar,
επιμελητή των έργων του Καστοριάδη και μέλους της ομάδας «Socialisme ou barbarie». Τέλος, στη
σ. vii,
υπάρχει ένα λάθος: αντί για Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα το σωστό είναι: Η
γραφειοκρατική κοινωνία.
