Γιώργος Ν. Οικονόμου: ΕΙΚΟΣΙ ΕΝΑΣ ΑΙΩΝΕΣ ΥΠΟΔΟΥΛΩΣΗΣ

[Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών, 21 Μαΐου 2021]

Γιώργος Ν. Οικονόμου

Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, δοκιμιογράφος

ΕΙΚΟΣΙ ΕΝΑΣ ΑΙΩΝΕΣ ΥΠΟΔΟΥΛΩΣΗΣ

Στην Εφσυν 22/4/2021 δημοσιεύσατε κείμενο του κ. Κώστα Ζουράρι που «απαντούσε» σε προηγούμενο κείμενό μου στην ίδια εφημερίδα. Όμως ο συγγραφέας στηρίζεται σε μία παρεξήγηση, αφού εξέλαβε την δουλεία υπό την φυσική της μορφή. Γι’ αυτό χρειάζονται ορισμένες διευκρινίσεις. Στο κείμενό μου δεν αναφέρομαι πουθενά στην φυσική δουλεία ή στην έλλειψη δικαιοπρακτικής ικανότητας, αλλά στην πολιτειακή (ή εθνική κατά μία έννοια) και στην πολιτική υποδούλωση. Και τα σημερινά Λεξικά αυτήν την ευρεία έννοια παραθέτουν όταν ορίζουν τον υπόδουλο: «αυτός που βρίσκεται σε κατάσταση δουλείας, που υπόκειται σε ξένη κυριαρχία». Είκοσι ένας αιώνες λοιπόν ξένης κυριαρχίας. Όταν η Μακεδονική μοναρχία κατακτά τις ελληνικές πόλεις το 338 π.Χ., καταργεί την πολιτειακή τους ανεξαρτησία, την πολιτειακή τους ελευθερία. Οι πόλεις παύουν να υπάρχουν όπως υπήρχαν στο παρελθόν και είναι υπόδουλες στους Μακεδόνες. Πολλοί συγγραφείς αποτύπωσαν την δραματική υποδούλωση. Ο Λυκούργος συγκλονίζει: «Άμα γαρ ούτοι τε τον βίον μετήλλαξαν, και τα της Ελλάδος εις δουλείαν μετέπεσεν^.συνετάφη γαρ τοις τούτων σώμασιν η των άλλων Ελλήνων ελευθερία».

Έτσι όταν οι Θηβαίοι επιχειρούν το 335 π.Χ. να απαλλαγούν από τους Μακεδόνες, να αποκτήσουν την πολιτειακή τους ελευθερία, τότε αυτοί τους υποτάσσουν ξανά και ισοπεδώνουν την πόλιν τους. Όταν επίσης οι Αθηναίοι επιχειρούν να απαλλαγούν από τον Μακεδονικό ζυγό το 322 π.Χ. πάλι αυτοί τους υποτάσσουν, καταργούν οριστικώς το δημοκρατικό πολίτευμα και υποβιβάζουν την πλειονότητα των μέχρι τότε ελεύθερων πολιτών σε μη πολίτες χωρίς δικαιώματα.

Η υποδούλωση των Ελλήνων συνεχίζεται με την κατάκτησή τους από τους Ρωμαίους που δίνουν την σκυτάλη τον 4^ο αι. μ.Χ. στους βυζαντινούς χριστιανούς Ρωμαίους. Στην δεύτερη περίπτωση συμβαίνει επί πλέον και ο βίαιος εκχριστιανισμός των Ελλήνων και η απαγόρευση κάθε τι ελληνικού. Καταργείται η ελευθερία έκφρασης και λατρείας. Οι χριστιανοί κλείνουν όλους τους ναούς, παραδίδουν στην πυρά τα βιβλία Ελλήνων και Εθνικών διαφωνούντων (Κέλσος, Πορφύριος). Μάλιστα για το δεκαπεντάτομο έργο του δευτέρου εκδίδεται ειδικό αυτοκρατορικό διάταγμα. Όποιος επιμένει στην ελληνική θρησκεία και λατρεία διώκεται και η περιουσία του δημεύεται - «ή σιγάν ή τεθνάναι δει». Κορύφωση της ανθελληνικής εκστρατείας ήταν το βίαιο κλείσιμο της φιλοσοφικής σχολής των Αθηνών το 529 μ.Χ. από τον χριστιανό Ιουστινιανό. Το «ελληνίζειν» ήταν απαγορευμένο καθόλη την διάρκεια του Βυζαντίου. Δεν υπήρχε δηλαδή καμία έννοια ατομικής ελευθερίας και δικαιωμάτων. Αν αυτή η μισαλλοδοξία και βαρβαρότητα δεν είναι καθεστώς ανελευθερίας και δουλείας, τότε τι είναι; Αυτήν την πολιτειακή και ατομική ανελευθερία εννοούσα στο κείμενό μου.

Εννοούσα επίσης και την πολιτική ανελευθερία που συνδέεται από τους αρχαίους χρόνους με την ανυπαρξία πολιτικού βίου και πολιτικής για την συντριπτική πλειονότητα των ατόμων. Πολιτική ανελευθερία σημαίνει κυρίως την ανυπαρξία δημοκρατίας. Ο Αριστοτέλης ορίζει την δημοκρατία ως εξής: «Δύο γαρ έστιν οις η δημοκρατία δοκεί ωρίσθαι, τω το πλείον είναι κύριον και τη ελευθερία», και συνεχίζει «Ελευθερίας δε έν μεν το εν μέρει άρχεσθαι και άρχειν». Δηλαδή, χωρίς την συμμετοχή όλων των πολιτών στο άρχεσθαι και άρχειν, χωρίς την άμεση συμμετοχή στην εξουσία, δεν υπάρχει (πολιτική) ελευθερία, δεν υπάρχει δημοκρατία, αλλά ολιγαρχία ή μοναρχία. Τα δύο τελευταία άλλωστε ήταν τα αντίπαλα πολιτεύματα προς την δημοκρατία, μαζί ασφαλώς με την τυραννίδα. Να διευκρινισθεί ότι όταν τα κλασικά κείμενα κάνουν λόγο για δημοκρατία, αναφέρονται σε αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε «άμεση δημοκρατία» και δεν έχει καμία σχέση με τα σημερινά κοινοβουλευτικά πολιτεύματα, τα οποία ουσιαστικώς είναι φιλελεύθερες ολιγαρχίες.

Στη βάση αυτή, στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ουδόλως υπήρξε δημοκρατικό πολίτευμα, αλλά ανελεύθερη μοναρχία και χριστιανική δεσποτεία. Αν σε αυτήν ορισμένες συντεχνίες είχαν κάποιο παρεμβατικό έργο, αυτό δεν σημαίνει επ’ ουδενί δημοκρατία. Ούτε δημοκρατία σημαίνει το ότι κάποιος αυτοκράτωρ μερίμνησε με Νεαράς για βοήθεια στους πένητες ή για προστασία των αδυνάτων από τους «Δυνατούς». Το πολίτευμα παρέμενε μοναρχικό από την αρχή μέχρι το τέλος. Οι Βυζαντινοί δεν ήξεραν τι σημαίνει δημοκρατία. Συνεπώς, είκοσι ένας αιώνες υποδούλωσης και ανελευθερίας - για την ακρίβεια είκοσι ένας και μισός.

Με άλλα λόγια, η ελευθερία έχει πολιτειακό και πολιτικό περιεχόμενο. Η απουσία της δημιουργεί καθεστώς πολιτειακής και πολιτικής δουλείας. Νομίζω αυτήν την, εν τη ευρεία εννοία, προσέγγιση είχε και ο Αισχύλος όταν έγραφε: «ούτινος δούλοι κέκληνται φωτός ουδ’ υπήκοοι», και ο Σοφοκλής: «όστις δε προς τύραννον εμπορεύεται, κείνου εστί δούλος, καν ελεύθερος μόλη». Πιο χαρακτηριστική είναι η δημόσια διακήρυξη σε επιγραφή της Πριήνης: «Ουδέν μείζον ανθρώποις Έλλησιν ελευθερίης».[1] Είναι χαρακτηριστικό ότι στο θέατρο του Διονύσου, στο οποίο για ένα διάστημα συνερχόταν η εκκλησία του δήμου, υπήρχε το ιερό του Διονύσου ελευθερέως. Στο πλαίσιο αυτό σημαντικό είναι το βιβλίο της Jacqueline de Romilly, Η αρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση της ελευθερίας.

Τέλος να σημειώσω ότι πουθενά δεν έκανα λόγο για «ανυπαρξία ελληνικής παιδείας» που μου αποδίδει ο συγγραφέας. Είναι γνωστό ότι στο Βυζάντιο διδάσκονταν κάποια ελληνικά κείμενα. Επομένως το γραπτό του κ. Ζουράρι ελέγχεται ως προϊόν παρεξηγήσεως και εκτός θέματος.

[1] Σε μετάφραση: «Ουδενός είναι δούλοι και υπήκοοι», «Όποιος συναναστρέφεται με τύραννο, γίνεται δούλος του, ακόμη και αν πριν ήταν ελεύθερος», «Δεν υπάρχει μεγαλύτερο ανθρώπινο αγαθό στους Έλληνες από την ελευθερία».